Дорнодын харваачид улсын наадмын 39 түрүүг авчээ

Баян-Уул сумын уугуул,
сурын спортын мастер
П.Гарамдорж

Ардын засаг ялсан анхны жилээс эхлэн эрийн гурван наадам нь ард олныг баясган цэнгүүлэх төрийн наадам болон хөгжиж Монгол орныг дэлхийд таниулах нэгэн бахархал болсоор байна. Ардын засагялсан анхны жил цэргийн наадам зохиосон бөгөөд 1922 онд анхдугаар наадам нэртэй зохион байгуулагдсанаас хойш 90 дэх жилтэйгээ золгож байна. Тухайн үеийн хувьсгалын удирдагчид, алдарт партизанууд улсын баяр наадмын сур харваанд идэвхтэй оролцдог байсны нэг түүхэн баримт бол 1921-1922 онуудын наадмын харваанд бүх цэргийн жанжин, цэргийн яамны тэргүүн сайд Д.Сүхбаатар түрүүлэн Өсөх идэр мэргэн цол хүртсэн явдал юм. Мөн Ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсан, Улсын бага хурлын дарга Г.Бумцэнд нар насан туршдаа улсын баяр наадмын харваанд тогтмол оролцдог мэргэн цолтой харваачид байсан төдийгүй хичээнгүй сайд Б.Цэрэндорж, маршал Г.Дэмид нар ч наадамд харвадаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. "Бөгтөр" хэмээх Дамдинсүрэн, П.Дэмчиг, Б.Дамдин, М.Цэдэв, Ханд нарын олон партизан нэрд гарсан мэргэчүүл байв. Одоогоор улсын баяр наадмын сур харвааны 1923-1933, 1939 онуудын харвааны дүнгийн баримт мэдээ материал бүрэн тодорхой биш байгаа юм.

1921-1922, 1934 оноос хойш /1923-1933,1939 оныг оролцуулахгүйгээр/ болсон 78 удаагийн баяр наадмын сур харваанд ардын хувьсгалын удирдагч Д.Сүхбаатар, Улсын бага хурлын дарга Г.Бумцэнд, партизан Г.Дэмчиг, Б.Дамдин, М.Цэдэв, Тээврийн яамны анхны сайд, шатрын ууган мастерын нэг Д.Намсрай, Монголын анхны фото зурагчны нэг Ц.Дагдандорж, Сүхбаатар жанжны хүү С.Галсан, Гэгээрүүлэх яамны С.Зундуй, МХЗЭ-ийн Төв Хорооны А.Амгаабазар, Аж үйлдвэрийн комбинатын "монхор" Лувсанцэрэн, дөрөвдүгээр хорооны Баянжаргал, Өмнөговийн Дорж мээрэн, Б.Баярхүү, Ж.Баттөмөр, Хэнтийн Содномдаржаа, Санжаа, Тожил, Төв аймгийн Мишигдоной, Ш.Ишчогдов, М.Дашцэрэн, Улаанбаатар хотын Гомбожав /солгой/, Чойндон, Сэлэнгийн Дэлгэржав, Р.Чойжсүрэн, Д.Баттулга, Хөвсгөлийн Ламжав, Д.Жүгдэрхүү, Ш.Гансүх, Дундговийн Ш.Жамбасамбуу, Баян-Өлгийн Ц.Лонжид, М.Батгэрэл, Ц.Баасанхүү, А.Хонгор, Х.Болдбаатар, Б.Баярсайхан, Завханы Ш.Даваахүү, З.Сүлдболд, Л.Отгонбаяр, Дорнодын А.Цэвээн, Д.Базаргүр, Ж.Гүнбадрал, Ц.Гэнин, Ж.Ганболд, Л.Рэнчиндорж, Ц.Хүдэрчулуун, Д.Дагвасүрэн, Д.Нямсүрэн, Х.Мөнхжаргал, А.Санжмятав нарын 50 харваач наадмын түрүү магнай болон улсын мэргэн цол хүртжээ. Наадмын түрүү магнай болсон харваачдаас Сүхбаатар аймгийн Д.Сүхбаатар /1921,1922 он/, Төвийн Мишигдоной /1945,1948 он/, Ш.Ишчогдов /1956,1960 он/, Сэлэнгийн Дэлгэржав /1967,1969 он/, Р.Чойжсүрэн /1972,1980он/, Дорнодын Ж.Гүнбадрал /1975,1985 он/, Баян-Өлгийн Ц.Баасанхүү /2000,2004 он/ нар хоёр удаа , Баян-Өлгийн Ц.Лонжид /1965,1968,1971 он/ Дорнодын Ц.Гэнин /1978,1979,1982 он/, Ц.Хүдэрчулуун /1987,1994,2002 он/ нар гурван удаа, Сэлэнгийн О.Адилбиш /1952,1955,1961,1963 он/, Төвийн М.Дашцэрэн /1962,1964,1966,1970 он/, Дорнодын А.Цэвээн /1973,1977,1984,1988 он/, Завханы Ш.Даваахүү /1990,1993,1995,1999 он/ нар дөрвөн удаа түрүүлжээ.
Эртнээс уламжлалтай сур харваа нь олон зууны турш зөвхөн эрчүүдийн баяр, чадал цэц мэргэний наадам болсоор ирсэн түүхтэй. Харин 1950-иад оны сүүлчээр сурын харваа спортын зэрэг цолны ангилалд орсноор эмэгтэйчүүд, уянгалаг сайхан уухайн түрлэг, өнгө хосолсон дээл малгайгаараа сурын талбайн өнгө төрх болон хурц хараа, ухаалаг намба төрх, онч мэргэн харваагаараа улсын баяр наадамд алдар нэрээ дуурсгаж эхэлжээ. 1958 оноос хойш /1963,1966 онуудын үндсэн баримт одоогоор тодорхойгүй байгаа/ болсон улсын баяр наадмын 51 удаагийн харваанд Улаанбаатар хотын Оюунханд, Цэрэнбадам, Норжмоо, Ханджамц, Хөвсгөлийн Ц.Цэрэндулам, Ш.Лхагвасүрэн, Сэлэнгийн Ч.Мөнхцэцэг, С.Энхтунгалаг, Говь-Алтайн Ж.Магнай, С.Гажид, Дорноговийн Л.Цэнгэл, Ховдын Д.Түвшин, Төвийн Д.Одням, Б.Батжаргал, Ж.Сэмбээ, Г.Батзаяа, Архангайн Д.Оюунханд, Завханы Д.Эрдэнэтуяа, Өмнөговийн С.Баярмаа, Увсын Д.Норжмоо, Дорнодын Хоролгарав, С.Долгормаа, Г.Дуламханд, Д.Бор-Охин, Ж.Гүнтогтох, Т.Төмөрсүх, С.Насангэрэл, Х.Даваажаргал, Д.Цэцэг, Б.Бутваан нарын 30 харваач эмэгтэйчүүд манлайлан мэргэн цолоор энгэрээ мялаажээ. Эдгээр эмэгтэй харваачдаас Дорнодын С.Долгормаа /1975,1985 он/, Дорноговийн Л.Цэнгэл /1988,1992 он/, Ховдын Д.Түвшин /1987,1995 он/, Завханы Д.Эрдэнэтуяа /2008, 2010 он/ нар хоёр удаа, Хөвсгөлийн Ц.Цэрэндулам /1968,1971,1976 он/, Дорнодын Д.Бор-Охин /1975,1979,1987 он/ нар гурван удаа, Говь-Алтайн Ж.Магнай /1965,1970,1973,1976,1984 он/, Дорнодын Х.Даваажаргал /1996, 2001, 2002, 2004,2005 он/ нар таван удаа, Сэлэнгийн Ч.Мөнхцэцэг /1982,1985,1993,1994,1997,1999 он/ зургаан удаа улсын баяр наадамдаа түрүүлсэн байдаг.
Улсын баяр наадмын түрүү магнай харваачдаас Ч.Мөнхцэцэг, А.Цэвээн, Ш.Даваахүү нар Монгол Улсын гавьяат тамирчин гэдэг хүндтэй алдар цол хүртэж, төр засгаас хөдөлмөр зүтгэлээ үнэлүүлсэн байна. Баяр наадмын түрүү магнай харваачдын үзүүлсэн амжилтыг судлан үзвэл сонирхолтой баримтууд цөөнгүй байдаг билээ. Тухайлбал, жанжин Д.Сүхбаатар хүү С.Галсантайгаа гурав, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, улсын мэргэн А.Цэвээн хүү Ц.Хүдэрчулуунтайгаа долоо, улсын мэргэн Р.Чойжсүрэн Монгол Улсын гавьяат тамирчин, охин Ч.Мөнхцэцэгтэйгээ найм, улсын мэргэн С.Долгормаа охин Эрдэнэтуяатайгаа дөрвөн удаа улсын наадамд түрүүлж, ээж охин хоёр хоёулаа хошой мэргэн цол хүртсэн байхад улсын мэргэн Д.Дагвасүрэн ах Мөнхжаргал, эхнэр Насангэрэлтэйгээ, улсын мэргэн С.Гажид хүү Баттулгатайгаа, төрсөн ax дүү Г.Бумцэнд, Б.Дамдин, Ж.Гүнбадрал, Ж.Гүнтогтох, Ш.Лхагвасүрэн, Ж.Гансүх нар наадмын түрүү магнай болсон байх жишээтэй. Мөн улсын баяр наадмын 90-ээд жилийн түүхэнд Дорнод аймгийн эрэгтэй харваачид 21, Сэлэнгэ 15, Төв, Баян-Өлгий тус бүр 9, Завхан 6, Өмнөговь 5, Хэнтий, Хөвсгөл, Сүхбаатар 3, Улаанбаатар, Дундговь 2, Увс нэг удаа наадмын түрүү авсан байхад эмэгтэй харваачдаас Дорнод 17, Сэлэнгэ 7, Говь-Аптай 6, Улаанбаатар, Хөвсгөл, Төв тус бүр 4, Завхан, Ховд, Дорноговь 2, Архангай, Өмнөговь, Увс нэг удаа манлайлсан түүхэн баримт байна.

Аян замын тэмдэглэл

Монгол орноороо аялцгаая

Г.Сонинбаяр

Домог, түүх нь хөтөч болсон Дорнодын цэнхэр хязгаар Өэлүн эхийн унасан газар, олхонуудын нутаг Ульхан уул

Аялал маань Ульхан уулын орой дээрээс жинхэнэ утгаараа эхлэв. Адал явдалтай учирч, байгалийн сайхан хийгээд сүр хүчний өмнө сэтгэл бахардан сүрдэхдээ дуу алдахаас өөр юуг ч хийж чаддаггүй юм билээ. Уулын цавчим бэл хэжин урсах Онон мөрний олон салаа тохойг өндөр дээрээс харахад үнэхээр үзэсгэлэнтэй. Эртний түүх домогт Ульхан уулыг ороон урссан энэхэн тохойг Ононгийн таван салаа хэмээн нэрлэсэн нь ёстой л нүдээ олсон ажээ. Үнэхээр л дуунд өгүүлдэг аралтай тохойдоо умбасан алтанхан Онон энд угалз хээ мэт мушгиран, хөврөн урсч байна.

Ульхан уулын зүүн доохнотой голын ус салаалан тохойрч их голдоо эргэн нийлэхдээ зүрхэн хэлбэрт арал үүсгэснийг бид шохоорхон харж, байгаль эхийн урлалд нүд, сэтгэл баясгав. Эгц урдаас нь харвал майхан мэт харагддагаас тэр үү, Ульхан майхан уул хэмээн зарим ном сударт тэмдэглэсэн байдаг энэхүү үзэсгэлэнт хайрханы орой дээрээс хойшоо хараа сунгах аваас ердөө гурав, дөрөвхөн километрийн цаана улсын хилийн зурвас зурайна.

Хилийн зурвасны цаахна Оросын хилийн харуулын байшин торойх бөлгөө. Түүнээс цаахна Дээд Ульхан хэмээх орос суурингийн байшингууд цайран харагдах ажээ. Ульхан уулын ар талын налууг даган оргилд нь гаръя гэвэл улсын хилийн зурваст тулах тул бид өмнө талаас нь Ононгийн олон салаа татуургыг гатлан байж эгц хажуугаас нь мацсан юм. Хилийн цэргийнхний хийлдэг завь бидний найдвартай унаа болсон. Ононгийн хойд бие, Ульхан уулын бэлд эхний ээлжийн дөрвөн хүнээ буулгаад дараагийн хүмүүсээ авчрахаар явсан завь маань голын олон салаанд будилж, хүчтэй урсгалд туугдан товлосон газраасаа нэлээд доогуур хайрджээ. Үүнийг нь бид мэдсэнгүй. Завиа ирэхийг хүлээсээр уулын орой дээр даруй дөрвөн цаг болов. Голын урсгал дагуулан уруудуулж хайрдуулсан завиа машинд ачин буцаж дээд урсгал дээрээс тавих гэж хилийн цэргийнхэн нэлээд уджээ. Хийлдэг завиных нь ёроол цоорч, түүгээр нь ус олгойдоно. Нэлийсэн их усан дунд цоорхой завьтай сэлж яваадаа сэтгэл жаахан зовнивч газарчилж яваа хилчдийн өөрсдөдөө итгэлтэй царайг хараад эрхгүй тайвшрав. Зун, намрын улиралд Ононгийн олон татуурга саваа халин мэлтэлзэж, умбах шавар, намаг их тул машин явах аргагүй болдог тул хилчид мориор, эсвэл хийлдэг завиар л явж энэ хавийн хилийн зурвасаа шалгадаг гэнэ. Хууль бусаар ан агнах, мод огтлох гэсэн сайн эрс энэ хавиар мэр сэр ирдэг ч хилчдийн хараанаас мултардаггүй аж. Мөн энэхүү Эрээний их нуруу, Ононгийн ой хөвчийг нутгийн иргэдийн хамтарсан нөхөрлөлүүд хариуцан хамгаалдаг болжээ. Тиймээс дээр өгүүлсэн зөрчил хийгээд ой хээрийн түймэр гарах нь цөөрсөн гэнэ. Энэ тухайгаа Дорнод аймгийн Баян-Уул сумын иргэдийн “Ногоон цээл”, “Цагаан дэв”, “Баян хаан” зэрэг нөхөрлөлийнхөн П.Алтангэрэл гишүүнд танилцуулж байлаа. Эрхэм гишүүний хувьд Дорнодын оюутан залуучуудын нэгдсэн холбооны санаачилсан “Дорнод аялал”-ыг дэмжин, нутгийнхаа түүхэн дурсгалт газар нутгаар хүлгийн жолоо залсан нь энэ юм. Манай аяллынхан эхний өдрөөсөө л Дорнод нутгийн байгалийн сайхан хийгээд түүхийн улбаа, жим, хүн зоны ахуй амьдралын сонин хачинтай нүүр тулсан. Ульхан майхан ууланд ирэхээсээ өмнө “Дорнод аяла딬¬-ынхны хамгийн анх буудаллаж, майхнаа босгосон газар нь алдарт Цэрэн зайрангийн үүсгэн байгуулсан Бөөгийн отог байв. Тэнд бөө мөргөлийн сургалт, шүтээний төвийг жинхэнэ утгаар нь, эртний дэг жаягаар нь байгуулан цогцлоожээ. Сүүлийн үед бөө нар борооны дараахь мөөг шиг олширч, сүсэгтэн олноос олон зуун мянгаар тоологдох өргөл барьц нэхдэг болсон гэх мэт таагүй мэдээллийг хангалттай уншиж байсны хувьд энэхүү отог үнэхээр сонирхолтой санагдсан. Наад зах нь тэнд очиж бөө нараар засал хийлгэсэн хүнээс ямар нэгэн өргөл барьц шаарддаггүй гэнэ. Мөн бөө нарыг тангараг өргүүлж, ядарч зовсон хүмүүст тус дэм болохын төлөө явна гэсэн андгай тавиулдаг байна. Бөөгийн отогт буудалласан үдшээ бид гурван удганы чанар хийхийг харж, бөө мөргөлийн талаар бага ч гэсэн ойлголттой болж авсан. Ийнхүү уламжлалт бөө мөргөлөө зөв гольдирлоор хөгжүүлж, олон түмний тусыг хичээн зүтгэж байгаа хүн бол алдарт зайран Цэрэнгийн хүү Оюунбаатар бөө ажээ. Тэрээр аавынхаа сургааль, захиасаар энэхүү бөөгийн отгийг тохижуулан, ойр холоос зорин ирсэн хүмүүст мэддэг, чаддагийнхаа хэрээр тус дэм болж байдаг гэнэ. Энэ отог бол “Женко тур бюро” компанийн “XIII зуун” цогцолбор дахь бөөгийн отог шиг гадаад дотоодын жуулчдын нүдийг хужирлах төдий үзүүлэн биш. Бөө нар онгод тэнгэртэйгээ харьцан, эрдэм чадлаа сорьж байдаг амьд шүтээнт газар юм билээ.
“Дорнод аялал”-ынхан бөөгийн отгоос Ульхан уулыг зорьсон нь учиртай. Ульхан уул бол Өэлүн эхийн төрхөм олхонуудын нутаг билээ. Түүхэнд тэмдэглэснээр X зууны үеэс Онон мөрний их ой шугуй, Хан Хэнтийн нурууны үргэлжлэл энэ их хөвчид олон монгол овог, аймгууд нутаглаж байсны нэг нь олхонууд иргэд ажээ. Олхонууд гэдэг үг цагийн уртад сунжирч Ульхан гэдэг нэр болж үлдсэн гэж зарим эрдэмтэн үзжээ. Ульхан гэдэг үгийг монгол, манж, орос, хятад зэрэг аль ч хэлний толь бичигт ямар нэг нэгэн утга агуулдаггүй, тиймээс эртний овог, аймгийн нэрийн сунжирсан хэлбэр байх магадлал өндөр гэнэ. Ульхан уулын урд доогуур Онон мөрөн урсана. Ононгийн урд биед, сэрүүн сайхан довцог дээр Өэлүн эхийн тоонот хэмээн чулуун овоо босгосон юм байна. “Монголын нууц товчоо”-нд Мэргидийн Их Чилэдү олхонууд иргэдээс охин аваад буцаж явахад нь Ононгийн шугуйд шувуу агнаж явсан Есүхэй баатар тааралдан, өнгө зүс үзэсгэлэнтэй тэр хатныг үзэж, Нэгүүн тайш ах, Даридай отчигин дүү нараа дагуулан ирж булаан авдаг тухай өгүүлсэн нь бий. Ийнхүү Өэлүн хатан боржигидын бэр болж богтлогдон ирсэн газар энэхүү Ульхан уулын орчим гэнэ. Есүхэйд булаагдсан Өэлүн хатан эдүгээ бид эрэгт нь зогсоо Онон мөрнийг долгистол, ой шугуйг дуурстал уйлан хайлж явсан гэж төсөөлөн бодоход сонихон. Олхонууд аймгийнхан X зууны үеэс Онон мөрний ой шугуйд өвөлжиж, хаваржин, зун, намартаа тал газар руу нутаглан, Улз, Хэрлэн голын сав дагуу нүүдэллэж, зарим үед Буйр нуурт хүрдэг байжээ. Өэлүн эхийн тоонотоос эхэлсэн “Дорнод аялал” маань ч эртний монгол аймгуудын нүүдлийн энэ л улбааг даган Дорнод талын цэнхэр сувд болсон алдарт Буйр нуур, домогт Халхын голд хүрэх зорилготой байсан юм.

Түүхийн жимийг тодруулах аяны харгуй

“Дорнод аялал”-ыг УИХ-ын гишүүн П.Алтангэрэл ийн тодотгосон юм. Дорнод нутагт Монголын үе үеийн улбааг хадгалсан дурсгал олон. Тэр дундаас “Дорнод аялал”-ынхан эзэн Чингисийн амьдрал, намтартай холбоотой нутаг, усаар аялахыг чухалчилсан юм. Баян-Уул сумын нутагт Бардан уул гэж бий. Энэ уулыг Есүхэй баатарын эцэг Бартан баатрын нэртэй холбож үздэг байна. Ульхан уулаас гараад дөрөө мулталсан дараагийн түүхэн дурсгалт газар нь Дорнод аймгийн Баян-Уул сумын төвөөс зүүн тийш 20-иод километрт байх Нарстын даваа. Энэ бол Чингис хаан, ван хан Тоорил нар хүч хавсран татаарын Мэгүжин сүүлтийг дарсан Нарату шүтээн мөн гэж эрдэмтэд үзжээ. Энэ талаар Баян-Уул сумын уугуул, доктор Ширнэндорж эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичин олны сонорт хүргэж байсан юм. Баян-Уул сумынхан эртнээс шүтэж ирсэн Хархираа өндөр хэмээх сайхан хайрхан бий. Энэ ууланд нутгийнхан алдартай бөө, удгануудаа нутаглуулдаг байжээ. Хархираа өндөрийн зүүн талд Тугийн өндөр гэж тахилгатай уул байдаг. Энэ хоёр уулын дундах өндөрлөгийн орой дээр эртний цэргийн бэхлэлт, хороо байж мэдэх чулуун байгууламжийн үлдэгдэл байдаг аж. Үүнийг татааруудын барьсан бэхлэлт хороо мөн гэж судлаачид үзжээ. Эндээс сумын зэв олноор олддог байсан гэнэ. Тэмүүжин, Ван хан нар Мэгүжин сүүлтийг дарсны дараа татаарын Нарату шүтээний нутаг дээрээс таван настай хүүг олж Өэлүн эхэд өгч асруулсан нь Их Монгол Улсын төрийн их заргач болсон Шихихутуг байсан гэдэг. Шихихутагыг энэ л Нарстын давааны орчмоос олсон болов уу гэсэн таамаглалыг эрдэмтэд дэвшүүлсэн байна. Баян-Уул сумын уугуул, залуу судлаач Ж.Чулуунбаатар нутаг орныхоо энэ мэт үүх түүхийг ном сударт тэмдэглэгдсэн баримт сэлтээр баяжуулан ярьж, амттай сайхан яриа өрнүүлж байсан юм. “Дорнод аялал” цааш үргэлжилсээр Дорнод аймгийн Баяндун сумын төвд үдлээд цааш хөдлөв. Тус сумын удирдлагууд сумын төвөөс холгүйхэн босгосон “Заян Наваа” дууны хөшөөг бидэнд сонирхуулсан юм. Буриадууд “Заян Наваа” хэмээх энэ алдарт дууг лав 1200 жилийн тэртээгээс дуулсаар иржээ. Энэ дууг VIII зууны үед зохиогдсон гэж үздэг. Төв Азид Түрэгүүд хүчирхэгжин мандаж байх тэр цаг үед монгол, уйгур угсааны аймгууд тэдэнтэй тэмцэлдэн дайтсаар байв. Эцэстээ монгол, уйгур аймгууд түрэгүүдэд дийлдэн дарагдаж ихээхэн хохирол амссан байна. Удам угсаагаа түргүүдэд хүйс тэмтрүүлэхгүйн эрхэнд нүкүз, хиан хоёр аймгийн цөөн хүн умард зүг зугтан Эргүнэ Хун хэмээх газар очиж суурьшсан гэдэг. Тэрхүү Эргүнэ Хун нь эргэн тойрон битүү модтой, төмрийн хүдэртэй уул байж. Тэнд очсон монгол угсааны овог аймгийнхан үржиж олшрон багталцахгүй болсон тул Эргүнэ Хунгийн битүү хавцлын нэгээхэн хэсэгт их түлээ овоолон шатааж төмрийн хүдрийг хайлуулан онь гарган түүгээрээ гадагш гарч нүүдэллэн одсон гэх домогтой. Тэр Монгол угсаатан аймгууд дунд буриадуудын өвөг дээдэс байжээ. Тэдний уугуул нутаг Заян Наваа гэж уултай, Бада Ёго гэдэг голтой үзэсгэлэнт сайхан нутаг байсан гэнэ. Тиймээс Эргүнэ Хунд очсон буриадууд тэр сайхан нутгаа санагалзан дуулсан нь “Заян Наваа” хэмээх дуу аж. 1200 гаруй жилийн өмнө зохиогдсон энэ дууны эртний зургаан шад нь
“Заян заян заяалай Заян Наваа миний гүү Наян наян наваалай Наян Наваа миний гүү Байдан байдан байдалаа Бада Ёго миний гүү” гэсэн үгтэй. Он жилийн уртад эдгээр шадууд дээр олон мөр бадаг нэмж, янз бүрийн хувилбараар дуулах болжээ. Дээрх зургаан шадын утгыг ч эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарласан байдаг. Юутай ч Заян Наваа, Бада Ёго нутгаа санагалзсан сэтгэлийн уярал, гуниг шингэсэн дуу гэдэг нь илт. Тиймээс “Заян Наваа” дууг тэнгэр сансрын дуудлага, маань мэгзэм шиг хүчтэй, ер бусын үг аялгуутай, гүн ухааны агуулгатай дуу гэдэг. Эргүнэ Хунд дүрвэж очсон буриадууд эмээлийнхээ бүүргийг нутаг руугаа харуулж тавьж, буцаж харихыг бэлгэддэг байсан гэнэм. Ийн эртний буриад зоны сэтгэл зүрхийг нь соронздон татсан Заян Наваа, Бада Ёго хэмээх тэр гайхамшигт сайхан нутаг хаана байв гэдгийг олон эрдэмтэн мөшгөжээ. ӨМӨЗО-ы Хөх хотын их сургуулийн багш Б.Даваадагва “Заян Наваа” дууны түүхийг мөшгөн судлаад Заян Наваа гэдэг нутаг Хөх хотоос буруун зүгт, Амдогоос 7-8 өдөрчийн зайтай буюу 400-600 километр газарт байдаг гэжээ. Мөн зарим эрдэмтэн Тигр, Евфрат хоёр мөрний хооронд Заян Наваа гэдэг газар буйг тогтоосон нь нэн сонирхолтой. Монгол угсаатан буриад зоны уугуул нутаг яагаад алс хол Месопотамид байгаа билээ гэж сонирхох хүн олон гарна. Үүнийг Чингис хааны бага Азид хийсэн аян дайнтай холбон үзэх үндэстэй. Чингисийн цэрэгт багтаж явсан буриадууд харь холын газарт очоод уугуул нутгаа санахдаа “Заян Наваа”-гаа дуулж явсан байж таарна. Түүгээр зогсохгүй очсон газар усандаа Заян Наваа гэдэг нэр өгсөн байхыг үгүйсгэхгүй гэж үзэх хүмүүс бий. Ийм л арвин баялаг, гайхам сонин домог түүхтэй Заян Наваа дуунд зориулсан гэрэлт хөшөөг Баяндун сумын нутаг Адуун чулуун гэдэг газарт босгожээ. Уг хөшөөг Баяндун сумын уугуул “Удмын тэнгэр” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Д.Цэрэнханд санаачлан өөрийн хөрөнгөөр бүтээлгэсэн ажээ. “Заян Наваа” дууны хөшөөтэй зэрэгцүүлэн буриадуудын угийн бичгийг чулуунд сийлсэн нь мөн л сонин. Буриадууд хэрхэн Чингисийн алтан ургийнхантай холбогддогийг эндээс харж болно. Хорь Түмэдийн Хорилардай мэргэний гэргий Баргужин гоогоос төрсөн Алун гоо бол боржигин овгийн эцэг Бодончар мунхагийн эх билээ. Хорилардай мэргэн бол буриадын домог түүхэнд нэр нь үлдсэн Хоридой мэргэн мөн гэнэ. Хоридой мэргэн гурван хатантай байсан бөгөөд түүний Шардай хатнаас нь тав, Нагатай хатнаас нь зургаан хөвүүн төрсөн нь хорь буриадын 11 эцгийн зон болжээ. Хоридой мэргэний гурав дахь хатан нь дээр өгүүлсэн Баргужин гоо билээ. Үүнд үндэслэн буриадууд өөрсдийгөө Чингисийн нагац нар гэх нь бий. Баяндун сумын нутагт босгосон хоёр гэрэлт хөшөө өнө эртний ийм түүхийг өгүүлэх ажээ. Тус сумын Засаг дарга “Заян Наваа” дуугаа дуулж сонирхуулсан нь бас л нэгэн сюрприз байв. “Заян Наваа” дууны хөшөөнөөс хөдлөөд манай аяллынхан Угтамын хийдэд дөрөө мулталсан. Энэ хийд 1870-аад онд байгуулагдсан бөгөөд тухайн үедээ Монголд томоохонд тооцогддог хийд байжээ. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн үед Угтамын хийдийн лам нар зэрэгцэж зогсоод, гараас гар дамжуулан зарим бурхан, том ном, судруудаа уул давуулж зөөсөн гэдэг. Тэдгээр бурхан, ном, судрыг хаана нуусан нь тодорхойгүй. Өндөр настнуудын хуучилснаар ойр хавийн сумын иргэд Угтамын хийдэд морин тэрэгтэй ирж рашаан хүртэнгээ цам үздэг байсан гэнэ. Угтамын хийдийн өмнөх төгөл дотроос ундран гардаг Могойтын рашааныг ходоод, дотор эрхтэнд сайн гэж эртнээс нааш хэрэглэж иржээ. Энэхүү рашаанд рашааны могой хэмээх амьтан байдаг гэнэ. Усных нь дээжийг нь Рашаан судлалын төвд шинжлүүлэхэд ходоод, дотрын өвчинд уухад нэн сайн гэдэг нь тогтоогджээ. Энэхүү рашааныг хүртэхээр ОХУ-ын Буриад улсаас хүмүүс зорин ирдэг болсон байна. Нутаг орондоо төдийгүй хилийн чанадад анагаах чадварыг нь бишрэх болсон Могойтын рашаан Дорнод нутгийн аяллын маршрутад нэгэн шигтгээ болон багтах нь дамжиггүй. Байгалийн үзэсгэлэн хийгээд түүх, соёлын дурсгал хосолсон Угтамын хийдийг зорин ирэгсэд улам олон болох бизээ. Домог, түүх нь хөтөч болсон Дорнод нутгийн хойморт тухалсан манай аяллынхан XIII зууны түүхийн жимээр цааш замналаа. Алдарт Чингисийн далан буюу Чингисийн хэрмэн зам, Чингисийн худаг, Есүхэй баатар татааруудад хорлогдсон Цэгцэрийн шар тал, татааруудын нутаг Буйр нуур, Халхын гол, Монголын хамгийн нам дор газар Хөх нуур, Мэнэн, Тамсаг, Матадын тал биднийг хүлээж байгаа гэхээс сэтгэл яарч байв.

Улз голын алаг тэмдэглэл

Н. Даваадаш

Зуны эхэн сар гарсан ч хаврын араншинг хэвээр хадгалан, жихүүн хавсаргатай, цас бороотой ороо бусгаа энэ өдрүүдээр бидний хэдэн нөхөд Дорнодын баруун хойд нутаг Баян-Уул, Баяндун, Цагаан овоо, Улз голын хөдийгөөр явсан юм. Эдгээр нутаг нь Агын буриад зоны он удаан жилээр амьдран сууж ирсэн нутаг аж. Энэ нутагт Зүүн Хэнтий нурууны салбар болсон тэгш оройт намхавтар уул толгод, уудам хөндийнүүд голлоно. Сибирийн өмнөд хэсгийн нарс, хусан ой голлож, голын хөвөө хөндий, бэлээр бургас торлог битүү ургадаг аж. Хөрс нь булхир зөөлний дээр өвөлдөө цас, зундаа бороо их орох учир өвс ургамлыг гарц гойд сайн юм. Харин өнөө жилийн хувьд өвөлдөө цас бага унаж, одоогоор бороо ороогүй учир нилээд хуурайшиж, түймрийн аюул нүүрлэсээр байна. Биднийг явж байх үед Баян-Уул, Баяндун сумын нутагт 2 ч өдөр түймэр гарч уул хөндийг дамжин оволзож багагүй гамшиг тарилаа. Харин ч нутгийн буриад олон түймрийг унтраах, цурманд оруулах талаараа нэлээд гаршсан шинжтэй. Баян-Уул сумын засаг дарга Т.Амгалан хүмүүсээ дайчлан хонуут өнжүүтээр явж ууланд гарсан түймрийг арайхийн цурманд оруулаад ирж байхад нь бид уулзсан юм.
Засаг дарга: - Хуурайшилт ихтэй тун хүнд байна. Ялимгүй болгоомж алдахад л түймэр гараад байна. Бороо цас ахиухан орчихоосой гэж бүгд л хүсэх боллоо. Нутгийн хүмүүс Баян-Уул хайрханаа тахья гэж санал тавьсан учир маргааш зуны эхэн сарын 15 –нд тахихаар шийдсэн. Хайрхан маань нэг үүл татах байгаа гэж ярьж суулаа. Агын буриадын шүтээн болсон Алхан хайрхныг хамт жил бүр 6-р сард тахидаг байснаа өнөө жил эрт тахихаар шийдсэн нь энэ аж. Баян-Уул суманд хэдийгээр түймэртэй байсан ч биднийг очих үед даага, шүдлэн, хязаалан, соёолон морьдын уралдаан болж нэлээд хөлтэй байлаа. Энэ уралдаанд Баяндун, Цагаан овоо, Эрээнцав, Матад зэрэг сумдаас морь ирсэн бололтой. Бага насны морьдын байдлыг харахад өндөр зэгзгэр биетэй, дэл сүүл шингэн, гадны адууны цустай болов уу гэмээр ч бярлаг, хурд сайтай шинжтэй. Нөгөө алдарт тогоруу халтрын угшил гээд тоолбол Баян-Уул, Баяндунгийн нутагт хурдан буян арвин бололтой. Хурдны энэ гайхамшигтай угшилийг нь эрт мэдсэн алдар уяач Онон, Эрдэнэчулуун нар энэ нутгаар байнга явж хурдан удмын морь сонирхож улмаар худалдаж авдаг бололтой. Нутгийн хүмүүсийн ярьж байгаагаар хурдан сайн морь 18-20 сая хүрч байгаа аж. Бид дээрхи бага насны морьдын уралдааныг үзсний дээр соёолон морьдын түрүү, аман хүзүүг мялаагаарай гэж Улсын заан Батзоригийн явуулсан 500 мянган төгрөгийг зохих ёсоор нь гардуулсны дээр бидэнтэй хамт явсан “Нутгийн буян” ХХК-ийн захирал Д. Давааноров, “Далай орших” ХХК-ний захирал Л. Бат-Орших, “Уянга итгэл” ХХК-ний захирал Л. Уламбаяр тус бүр нэг насны түрүү, аман хүзүүний морь байлж, нутгийн уяачдад халуун алгаа дэлгэлээ.

Энэ нутгаас улсад удаа дараа хурдан хөлгөө уралдуулдаг уяач төрөөгүй ч зүүн аймагтаа алдартай Цолмон, Баттөмөр, Батхүү, Хүрэлчулуун, Төмөрхүлэг зэрэг уяачид байна. Энэ удаагийн уралдаанд уяач Цолмонгийн уясан 4 нас дөрвүүлээ айрагдаж нутгийн олноо бясгаж байв. Сумын уяачдын холбооны тэргүүнээр саяхан Төмөрхүлэг гэдэг залуу уяач сонгогджээ. Нутгийн уяачдаа улсын наадам болон бусад аймаг сумдын томоохон уралдаануудад оруулах зорилго тавьж байгаа гэнэ.
Бидний хамт Өвөрхангай аймгийн алдарт уяач, Уянга сумын уяачдын холбооны дарга Д. Давааноров явсан учир цаашид хамтран ажиллах талаар Төмөрхүлэг тэргүүн санал тавьж байлаа. Энэ саналыг Д. Давааноров тэргүүн баяртай хүлээн авч 7-р сарын 15-16 - нд болох сумынхаа 80 жилийн ойн морьдын уралдаанд хурдан хүлэгүүдтэйгээ очиж хөгжөөхийг хүсэн урилга, заллага ирүүлнэ гэж амлав.
Үнэндээ төв халхын уяачид энэ нутгаас хурдан угшлийн адуу худалдан авахаас гадна адуулан маллах, угшлийг сайжруулах, шинжиж таних гээд яривал суралцах зүйл их байх шиг санагдсан. Энд тэмдэглэхэд Баян-Уул сум нь адуугаар “амьсгалдаг” нутаг юм. Сумын төвд хашаандаа адуугүй айл бараг алга. Морь унасан хүүхэд залуучууд давхилдах нь монголын ахуйн амьдралын зургийг илтгэж нүд баясгана. Уяж сойсон хүлэг морьдыг нь харахад угаас адууны дэргэд өссөн бидний сэтгэлийг хөвсөлзүүлэх нь хачин. Хөдөөгийн малчин айлуудын адууны хашаа, өвс тэжээл нь фермерийн аж ахуйн шинжтэй. Адуугаа 4 цагийн эргэлтэнд арчилж хамгаалж, хүч шандас суулгадаг “холцоогүй” монгол эрдэм энд л байна. Ер нь хөдөөдөө дан ганц адуундаа төдийгүй үхэр малдаа гойд сайн хашаа саравч, өвс тэжээл бэлтгэдэг нь нүдэнд илхэн. Энэ нутагт харин хонь ямаа ховор, тэмээ бараг байхгүй бололтой. Бид хэд хэдэн залуу малчдынхаар орж хашаа саравчийг нь сонирхсон юм. Хашаа саравчны туурга зэргийг нойтон мөчир, бургас зэргийг арай бүдүүвтэр 4-5 дэр модонд дэвхдэн хийж үхрийн нойтон баасаар завсаргүй шавж, салхи шуурга орох зай завсар, нүх сүвгүй болгожээ.
Саравчны дээврийг намхан хийж, мөн л битүү хучиж хийсэн байлаа. Өдийд хашаа саравчныхаа бүх бууц, малын баасыг нэгд нэгэнгүй хусаж цэвэрлэн мал хотлуулдаг гэмээргүй болгож газрын хөрсийг нь гаргажээ. Ингэж байнга цэвэрлэдэг учраас газрын хөрс нь эрүүл, хотон дундаас нь нялх ногоо цухуйж харагдана. 30 орчим насны малчин залуу Баяраа бидэнд аж амьдралынхаа тухай ярьж хашаа саравчаа үзүүлж явснаа “хотын улс махны мал авч магадгүй” гэж бодсон уу “би хязаалан, бүдүүн нийлсэн 13 үхрийг 8.5 сая төгрөгөөр худалдмаар байна” гэж ярилаа. Тэр залуу 100 орчим үхэртэй гэнэ. Тэр өөрийгөө “би цөөхөн үхэртэй. Манай суманд 500-600 үхэртэй айлууд бий” гэж ярилаа. Баяраагийн ярьснаас энд идэшний үхэр 600-700 төгрөгний үнэтэй бололтой. Тэднийх 20 гаруй үнээ саадаг бөгөөд өдөрт 200 гаруй литр сүү авч машиндан цөцгийг авах юм уу, алтны уурхайнханд нийлүүлдэг аж. Баяраа гаднаа шинэвтэр “портер” машин тавьсны дээр мотоцикл хөлөглөн давхиж байгаа зэргээс харахад амьдралаа тун давгүй авч явуу залуу шиг санагдсан. Баяраагийнхаас ойрын холд Ханан, Өвөлжөөт, Баянгол, Цагаан чулуут, Нэмнэ зэрэг нутагт алтны хэд хэдэн уурхай ажилладаг аж. “Монгол газар”ХХК-ний ашиглаж байсан уурхай, “Жамп” болон монгол улсын гавьяат геологич Лхагвасүрэн нарын одоо ашиглаж байгаа уурхай гээд тоочвол тэнд 10 гаруй жижиг том уурхай ажилладаг бололтой. Алтны илэрцтэй нутаг нь хилийн зурваст буюу зурвастай ойрхон учир тэр болгон лиценз олгодоггүй бөгөөд олдож гэмээ нь 27-28 албан бичиг, зөвшөөрөл гүйцэлдүүлсэн байх учиртай аж. Хил бол онцгой хамгаалалтын бүс учир хараа хяналт хатуу байхаас ч яахав. Баян-Уул сумын төвд хил хамгаалах газрын 275-р анги гэж нилээд тохижсон, харуул хамгаалалт сайтай газар байна. Байгуулагдаад 20 гаруй жил болж байгаа ч хил хамгаалах газрынхаа хэмжээнд сахилга зохион байгуулалт, үүрэг гүйцэтгэлээрээ нилээд дээгүүр ордог анги аж. Ангийн захирагч нь хурандаа Б. Батхүү, штабын дарга нь дэд хурандаа Д. Хүрэлчулуун гэж жинхэнэ жагсаж гүйцсэн идэр насны эрчүүд байна. Монгол улсын зүүн хойд хил хамгаалах албанд энэ ангийн бие бүрэлдэхүүн зогсож үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэж байгаа аж. Энд хугацааны цэрэг байхгүй бөгөөд дан офицер ахлагч гэрээт албан хаагчид ажилладаг гэнэ. Гэрээт албан хаагчид нь хилийн цэрэгт 1 жил алба хаасны дээр өөрсдийн хүсэл сонирхлоор гэрээ байгуулж ирсэн залуучууд аж. Тэдний байр сууц, хоол унд, унааны зардлыг улсын төсвөөс гаргахаас гадна сард 300 орчим төгрөгний цалин олгоно. Гэрээний алба дуусгасан үед хилийн дээд сургуульд суралцах юм уу, хилдээ улиран суух, эсвэл өөрсдийн хүсэлтийн дагуу энгийн амьдралд шилжих боломж олгодог аж. Бид тусгай зөвшөөрөл авсны үндсэн дээр хилийн торгон зурвас дээр очиж сүлдэт баганаас адис авч, овоонд чулуу нэмлээ. Хилийн газар юм бүхэн хэмжээтэй, эмзэг нарийн байдаг нь илт. Хилийн харуулынхан ойр ойрхон холбоо барьж мэдээлэл солилцоно. Тэрхэн зуур хил дээр амьсгал даран, нарсан ой зөөлөн шуугиж, өнжмөл өвс халиуран хээрийн болжмор шулгана жиргэхийг сонсон униар хөшиглөсөн эх нутгийнхаа уул хээр талыг ажиглан хараад эмзэг бүлээхэн урсгал цээж нэвтлэн түрэхэд “ эх орон минь” гэж өөрийн эрхгүй амандаа шивнэж билээ.

Улз гол зөв зөөлөн шуурайлан урсаж Эрээнцавын зүг туналзан одох аж. Нөгөө л Данзангийн Нямсүрэнгийн амьд ахуй цагийн араншингаараа туульс хүүрнэн товолцох нь энэ. Тиймээ, энэ газар хил амгалан байна. Бидний сэтгэл ийнхүү ихэд догдлон 0275-р ангийн захирагч Б. Батхүүд зориулан:

Дорнын хилийн харуул дээр
Хурандаа болж томорсон
Дотоод сэтгэлийн эрдмээрээ
Монголоо дээдэлж тодорсон
Тогтуун зөөлөн зангаараа
Тойрсон олноо толгойлсон
Довтлох хурдан хөлгөөрөө
Дорнод нутагтаа товойсон
Ай хө Бөхбилиг аавын Батхүү
Андгай тангарагтаа үнэнч Цэргийн хүү
Хилийн ном дагаж хий салхи нь арилсан байна.
Хүний ном дагаж дотоод гэгээ нь тодорсон байна хэмээн шүлэглэн бичиж хилийн дэвтэрт үлдээв. Энэ мэт нь жижиг зүйл боловч хилийн тэнгэрт өргөсөн сэтгэлийн ариун сүү болж хилийнхний урам зорийг нэмээсэй гэж бодном. Он цаг улиран өнгөрч, буриад зоны амьдрал хөдөлмөр буцалсаар, Улз гол мөнхийн голдирлоороо наран зүг урссаар байна.

Бага Алтаргана

Бидний нутаг Баян-Уул суманд саяхан "Бага Алтаргана" соёлын арга хэмжээ 2011 оны 05 сарын 27-28 ны өдрүүдэд болж өнгөрлөө.Та бидний ах дүүс, төрөл садан, нутгийн зон олон маань баяр наадмаараа өөрийн соёл, зан заншилаа олонд таниулж сурталчилан идэвхтэй оролцсонд бид бүгдээрээ баярлан талархаж байна.

Баян-Уул сумын Соёлын Төв

Үйл ажиллагаа

Соёлын төв нь эрхлэгч, хөгжмийн багш, бүжгийн багш, номын санч нарын нийт найман орон тоотой үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Сумын иргэд болон хөдөөгийн малчдад соёл, спортын үйлчилгээ явуулдаг. 2010 оны Соёлын төвийн үйлчлүүлэгчдийн тоо давхадсан тоогоор 12000 болсоноос 8000 нь уран сайханчдын аялан тоглолтын үзэгчдийн дүн юм.

Сурагчдын дунд урлаг, спортын дугуйлангуудыг явуулдаг. Сумын мэргэн харваач С. Базарваанийн удирдан явуулдаг заалны сурын дамжаа нь ардын уламжлалыг сэргээсэн онцлог үйл ажиллагааны нэг юм.

Соёлын төв нь 1800 номтой номын сангаар иргэдэд үйлчилдэг. Номын сан нь 2010 оны байдлаар 187 уншигчтай, давхардсан тоогоор жилд 1800 ном уншуулж байна.

Хөрш зэргэлдээ Баяндун, Цагаан-Овоо сум, Хэнтий аймаг, Сүхбаатар аймаг, Оросын Холбооны Буриад Улсын соёлыг төвүүдтэй туршлага солилцон хамтран ажилладаг.

2004 онд улсын төсвийн 29 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар шинэ соёлын төв ашиглалтанд орсон. Энэ шинэ байранд соёл спортын үйл ажиллагаа зэрэг явуулдаг онцлогтой ч спорт заалны зориулалттай учир урлагын үйл ажиллагаанд акустик хангалтгүй, хэт цууриатай байдаг.

Түүхийн товчоо, голлох арга хэмжээнүүд

1960-аад он

Манай сумын соёлын төв нь анх 1960 онд Онон САА-н Үйлдвэвчний төв зөвлөлийн харьяа ажилчдын клуб нэртэй байгуулагдсан. Тухайн үед үйл ажиллагаа явуулж байсан артелийн дэргэд өндөр настангуудын субботникоор 1962 онд улаан булан барьсан байна. 1963 оноос энэ хоёр байгууллага нэгдэж үйл ажиллагаагаа явуулах болжээ.

2004 он

Улсын төсвийн 29 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар шинэ соёлын төв ашиглалтанд орсон.

2005 он

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д. Дашнямын нэрэмжит “Улзын намар” зохиолын дуу дуулаачдын бүсийн уралдааныг өөрийн аймгийн ардын авьяастнуудын дунд 2 жилд нэг удаа явуулж  эхлэв.

2007, 2009 он

“Соёлын төв чанартай үйлчилгээ” улсын уралдаанд аймагтаа 2 байр эзлэв.

Даншигийн их аврага Жамьяангийн нэрэмжит бөхийн барилдаан жил бүр явуулж эхлэв.

Онон, Улз сав нутгийн тамирчдын дундах гар бөмбөгийн тэмцээн, авьяастнуудын тэмцээн жил бүр явуулж эхлэв.

Хөрөнгө оруулалт

                                                                                                                                                мян.төг

Он	Санхүүжүүлэгч	Зориулалт	Дүн
2004	Улсын төсөв	Соёлын төвын байр	29,000
2007	ТАТөсөл	ЭДМ-9 даралтат зуух	4,648
2008	БСШУЯ	цахилгаан тоног төхөөрөмж	? 700
		Ном	920
2009	ТАТөсөл	дуу чимээ намсгах, тайзны хөшиг, кондишинер	6,446
	БСШУЯ	цахилгаан тоног төхөөрөмж	1, 779
2010	БСШУЯ	Үндэсний хөгжим, принтер, дижитал аппарат

Улсаас жилд авдаг санхүүжилт

Он	Санхүүжилт/сая төгрөг/
2011	30
2010	27
2009	24

Нийт төсвийн 70% цалинд ноогдоно цалингаас бусад зарлага бараг өсдөггүй. 2010 оны өөрсдийн үйл ажиллагааны орлого 1.2 сая төгрөг. Үүнийг концерт, шинэ жил, уран сайханчдын аялан тоглолтоос олдог. Энэ орлогоо аймгийн төрийн сангийн дансанд оруулах үүрэгтэй.

Цаашдын зорилтууд

• ·         30 гаруй сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар музей, номын сангийн зориулалттай хоёр давхар модон байр барих /Сумын захиргааны дэмжлэгтэйгээр байшингийн модны гоожинг хямдралтай үнээр аваад байна/

• ·         Сумын нэг бренд болсон Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д. Дашнямын нэрэмжит “Улзын намар” зохиолын дуу дуулаачдын бүсийн уралдааныг улам өргөжүүлэх /Тус наадам 2011 оноос хүрээгээ өргөтгөн аймгийнхаа бүх сумдаас гадна Хэнтий аймгийн 5 сумын ардын авьяастнуудыг шинээр хамруулахаар болоод байна/.

• ·         Спортын орон тооны арга зүйчтэй болох

Улаанбаатар дахь Баян-Уул сумын нутгийн зөвлөлийн 2011 оны ажлын тайлан

1. Улаанбаатарт оршин суугаа нутгийн хөгшид, буурай нартаа зориулж "Нар тоссон нутаг" баримтат киног үзүүлэв.

2011 оны 01 сарын 27-ны өдөр "Монгол Мироку Айко Кай" /ТББ/-н дарга, манай сумын уугуул Батдалайн Өлзийдэлгэр /1961 оны төгсөгч/ уг арга хэмжээний байрыг үнэ төлбөргүй нутгийнхандаа гаргаж өгсөн. 70 гаруй ахмадууд оролцов.

Энэ кино нь Баян-уул сумын уугуул Санжмятавын Баасанжаргалын/1991 оны төгсөгч/ бүтээл бөгөөд урд нь хийсэн киноных нь сайжруулсан хувилбар юм. Ахмад настануудаа төлөөлүүлж 8 хүнийг золгон хүндэтгэл үзүүлэв. Кино үзэж сонирхсон ахмадууд дунд Улаанбаатар хотод ирсэнээсээ хойш 20,30 жил бие биетэйгээ уулзалдах нь бүү хэл огт бие биенээ харалгүй удсан хүмүүс ч олон байлаа.

Киноны СД-г 5000 төгрөгөөр борлуулж байгаа тул сонирхсон нутгийхан baaska73@yahoo.com эсвэл 9928-9294 утсаар С.Баасанжаргалтай холбогдоно уу.

С. Баасанжаргал, Б. Өлзийдэлгэр, С.Сайнцог, Ж. Цэдэн-Иш, С. Баттөр, Б. Ганболд, М.Баярцогт, О. Гарам, Б. Пүрэвдорж нар уг арга хэмжээг санаачлан зохион байгуулав.

2. 2011 оны 05 сарын 03-нд оюутан залууст зөвлөгөө өгөх уулзалтыг "Монгол Мироку Айко Кай" ТББ-н байранд зохион байгуулллаа. Орон нутгаас ирж суралцаж буй 22 оюутан оролцов.

Оюутнууд сургуулиа төгсөөд ажилд ороход анхаарах зүйлсийн талаар мөн Улаанбаатарт ажиллаж амьдарч байгаа залуучуудын санаачлагаар ахлах курсын оюутнуудтай уулзаж ярилцав.

Б. Өлзийдэлгэр /инженер/, С. Баттөр /санхүү/, Б. Ганболд/ маркетинг/, Б. Наранбадрал/ батлан хамгаалах/, Д. Дэжидмаа /уул уурхай/, Г. Сонинбаяр /сэтгүүл зүй/, Б. Доржпүрэв /соёл урлаг/ нар өөр өөрийн салбараа төлөөлөн ажлын туршлагаасаа хуваалцсан, захиа зөвлөлгөө өгсөн ажил хэрэгч уур амьсгалтай, үр дүнтэй яриа болж өнгөрлөө.

МУИС-н оюутан Б. Гэрэлчимэг оюутны бүртгэлийг хийж, зохион байгуулалтын ажилд туслав.

3. Сумын оюутнуудын хөл бөмбөгийн бэлтгэл

2011 оны 05 сард Баян-Зүрх дүүргийн спорт цогцолборт зохиогдсон арга хэмжээнд 10 орчим оюутан оролцов. / Манай суманд биеийн тамирын багшаар ажиллаж байсан Хан-Уул спорт цогцолборын дарга Ц. Ганболд уг арга хэмжээний байрыг үнэ төлбөргүй нутгийнхандаа гаргаж өгсөнийг дурдахгүй өнгөрч болохгүй./

Ц. Ганболд, С. Баттөр, Б. Ганболд, Б. Доржпүрэв нар уг арга хэмжээг санаачлан зохион байгуулав.

Д/д	Огноо	Арга хэмжээ	Нийт тєсєв	Зардал		Дэмжлэг, оролцоо
				Нэр	Мєнгєн дїн	Нэр
1	2011.01.27	Золголт, Баян-уул сумын тухай баримтат кино їзїїлэв.	120,000	Ч.Цэдэн-иш	20,000
				Б.Єлзийдэлгэр	20,000	Б.Єлзийдэлгэр	Байр, тавгийн идээ
				С.Сайнцог	20,000	С.Баасанжаргал	Компьютер, прожектор
				С.Баттєр	20,000	О.Гарам	Дэлгэц
				О.Гарам	20,000
2	2011.05.03	Оюутан залуустай хийсэн уулзалт- зєвлєлгєєн	60,000			Б.Єлзийдэлгэр	Байр
				Б.Ганболд	10,000	Б.Ганболд	Зєвлєлгєє єгсєн
				С.Баттєр	10,000	С.Баттєр	Зєвлєлгєє єгсєн
				Б.Наранбадрал	10,000	Б.Наранбадрал	Зєвлєлгєє єгсєн
				Д.Дэжидмаа	10,000	Д.Дэжидмаа	Зєвлєлгєє єгсєн
				Г.Сонинбаяр	10,000	Г.Сонинбаяр	Зєвлєлгєє єгсєн
				Б.Доржпїрэв	10,000	Б.Доржпїрэв	Зєвлєлгєє єгсєн
3	2011.06.05	Г.Ундармаа- Хєнгєн атлетикийн Азийн аврага болсон амжилтыг їнэлж, мєнгєн шагнал, дурсгалын зїйл гардуулав	270,000	Б.Ганболд	100,000
				М.Баярцогт	70,000
				Р.Онон	50,000
				Т.Амгалан	50,000
4	2011.07.14	Баян-уул сумын ЗДТГ-ын хамт олныг хїлээн авалт	390,000	Б.Ганболд	100,000
				С.Баттєр	50,000
				Б.Наранбадрал	50,000
				М.Баярцогт	90,000
				Р.Онон	50,000
				Ц.Цэрэнжав	50,000
5	2011.07.26-08.09	Математикийн зуны сургалт	100,000	Б.Ганболд	50,000	Т.Дашням багш	Сургалтын чиглїїлж ажилласан
				С.Баттєр	50,000	Б.Саруул-од /оюутан/	Сургалт явуулсан
						Б.Энхболор /Оюутан/	Сургалт явуулсан
6	2011.09.23	Жаргал багшийн нэрэмжит "Улз" Математикийн олимпиад	300,000	С.Баттєр	100,000
				Б.Ганболд	100,000
				М.Баярцогт	100,000
7	2011.09 сараас одоог хїртэл	Англи хэлний сургалт	-		-	С.Отгонбаатар	Байр /Брау хаус/
						Р.Онон	Хичээл заасан
						С.Баттєр	Хичээл заасан
8	2011.12.11	Дорнод аймаг Баян уул сумын зон олны уулзалт, цугларалт	1,274,000	С.Баттєр	100,000
				Б.Ганболд	170,000
				О.Гарам	138,000
				Б.Єлзийдэлгэр	170,000
				Ринчинханд	170,000
				Є.Батбаяр	100,000
				н.Галбадрах	100,000
				Цэнгэлмаа	100,000
				Ч.Цэдэн-иш	100,000
				С.Баасанжаргал	126,000
9	2011.12.12	Баян-уул сумаас ирсэн урлагийн тоглолт їзїїлсэн хїїхдїїдийг хоолонд оруулах, кино їзїїлсэн	292,000	Р.Энхцэцэг	177,000
				Д.Дэжидмаа	115,000
10	2011.12.12	Орон нутгийн иргэдийн цайллага	480,000	С.Баттєр	90,000
				Б.Ганболд	90,000
				Б.Єлзийдэлгэр	30,000
				Ринчинханд	30,000
				Ч.Цэдэн-иш	30,000
				Ц.Цэрэнжав	30,000
				Цэнгэлмаа	30,000
				Д.Ариунаа	30,000
				Є.Батбаяр	30,000
				Галбадрах	30,000
				Ж.Энхболд	30,000
				Б.Доржпїрэв	30,000
11	2011.12.20	Хєнгєн атлетикийн ОУСХМастер Пїрэвжавыг хїлээн авч, хїндэтгэл їзїїлэв.	60,000	Ганболд багш	20,000
				С.Баттєр	20,000
				Г.Сонинбаяр	20,000
	Нийт дїн		3,346,000