Wednesday, August 31, 2011

Баян-Уулд харваачийн хөшөө сүндэрлэлээ

Г.Сонинбаяр


Дорнод аймгийнхан эрхий мэргэн харваачдаараа алдартай. Тэр тусмаа Дорнод аймгийн Баян-Уул сумаас улсдаа алдар цуугаа цуурайтуулсан олон эрхий мэргэн харваач төрөн гарсан юм. Тус сумаас Монгол Улсын гавьяат тамирчин, гарамгай мэргэн А.Цэвээн, түүний хүү, гоц мэргэн Ц.Хүдэрчулуун, даяар дуурсах мэргэн Х.Даваажаргал, гоц мэргэн Ц.Гэнин, хошой мэргэн С.Долгормаа, Д.Эрдэнэтуяа, улсын мэргэн Д.Базаргүр, Ж.Ганболд, Л.Ренчиндорж, Д.Нямсүрэн, Г.Дуламханд нарын мэргэчүүд төрөн гарчээ. Тиймээс эрхий мэргэн харваачдын өлгий нутаг Баян-Уул сумын төвд буриад харваачийн сүрлэг хөшөө сүндэрлэн босох гэж байгаа ажээ. Ирэх сарын 17-нд нээлтээ хийх уг хөшөөг Баян-Уул сумын уугуул, сурын спортын мастер Б.Өлзийдэлгэрийн гэр бүл ивээн тэтгэж бүтээлгэж байгаа гэнэ. Спортын мастер Б.Өлзийдэлгэрийн өндөр өвөг Жалцан болон өвөг эцэг Жамбалдорж, төрсөн эцэг Батдалай нар үе дамжсан эрхий мэргэн харваачид байжээ. Түүний үр хүүхдүүд ч эдүгээ сур харваагаар амжилттай хичээллэж байгаа аж.


Манай нутгийн бахархалт хүмүүс

Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөлийн зүгээс нутаг орноос маань төрсөн нэртэй цуутай зон олноо алдаршуулан сурталчлах, залуу хойч үе бид тэдний гаргасан амжилтаар бахархдаг, бас мэддэг, тэднээс суралцах зорилго сэдлийн үүднээс тэдэнтэй хийсэн ярилцлага, хөрөг зэргийг блогтоо тавьж байхаар шийдлээ.

Г.Сонинбаяр

Хулангийн хурдтай охин


Д.Дайрийжав


Саяхан Азийн өсвөрийн хөнгөн атлетикийн Кросс гүйлтийн тэмцээн Монголд болж өнгөрсөн билээ. Эл тэмцээн нь 14-15, 16-17 насны гэсэн хоёр ангиллаар болсон бөгөөд Малайз, Сингапур, Хонконг, Иран, БНХАУ, Тайланд зэрэг 11 орны өсвөрийн тамирчид оролцсон юм. Уг тэмцээний 16-17 насны ангилалд түрүүлж, Азийн өсвөрийн аварга болсон Г.Ундармаатай цөөн хором ярилцлаа.
-Азийн өсвөрийн кросс гүйлтийн аварга болсонд баяр хүргэе. Миний дүү өөрийгөө танилцуулаач?
-Баярлалаа. Намайг Г.Ундармаа гэдэг. Би Дорнод аймгийн Баян-Уул сумын 11 жилийн дунд сургуулийн 11-р ангид сурдаг. Анх есдүгээр ангиасаа хөнгөн атлетикаар хичээллэж эхэлсэн. Анхны гарааг эхлүүлсэн Пүрэвсүрэн багшдаа баярлалаа гэж хэлье. Мөн надад тусалсан, намайг дэмжсэн бүх хүмүүстээ талархсанаа илэрхийлье. Намайг ивээн тэтгэсэн Баян-Уул сумын сургуулийн захирал Энхбарсдаа, Ганбаатар ахдаа, Дэлгэрмаа захиралтай Сүхчин компанидаа мөн хамгаас хайртай аав, ээж хоёрдоо маш их баярлалаа.
-Спортын олон төрөл байхад яагаад заавал хөнгөн атлетикаар хичээллэх болсон юм бэ. Хөнгөн атлетикаар хичээллэхийн давуу тал нь юу байдаг вэ?
-Би есдүгээр ангид ордог жилээ Пүрэвсүрэн багш дээрээ очоод хөнгөн атлетикаар хичээллэх хүсэлтэй байгаагаа хэлсэн. Багш маань үүнийг их сайхан хүлээж аваад намайг их дэмжсэн. Хүн дуртай зүйлээ хамгийн сайн хийж чаддаг шүү дээ. Би гүйх дуртай. Гүйхээр надад нэг л гоё мэдрэмж төрдөг. Эхлээд зөвхөн сонирхолдоо хөтлөгдөн гүйж эхэлж байсан бол одоо хөнгөн атлетик миний зугаа төдий зүйл биш харин зорилго, мөрөөдөл болж хувирчихаад байна. Спорт хүнийг тэсвэр тэвчээрт сургадаг гэж би боддог. Хөнгөн атлетикаар хичээллэснээр хүн зориг тэвчээртэй, хүчтэй болдог.
-Зорилго, мөрөөдлөөсөө хуваалцаж болох уу?
-Манай монголчууд их хатуу биетэй, хүчтэй учраас хүч тэнхээ шаардсан самбо, жүдо, бокс зэрэг спортод их амжилт гаргадаг юм байна л даа. Гэхдээ болохгүй зүйл гэж байдаггүй шүү дээ. Би хөнгөн атлетикаар тив дэлхийн тавцанд Монголынхоо нэрийг гаргасан мундаг тамирчин болохыг хүсдэг. Болохгүй зүйл гэж байдаггүй, харин чадахгүй зүйл гэж байдаг. Чадахгүй зүйлийг хүн сурч болдог гээд нэг мундаг үг байдаг даа. Би анх зүгээр л хичээллээд үзье гээд энэ спортод орж байсан бол одоо Азийн өсвөрийн аварга болчихоод байна шүү дээ. Тэгэхээр надад боломж байна. Би тив дэлхийн тавцанд Монголынхоо нэрийг цуурайтуулсан мундаг тамирчин, олимпийн аварга болмоор байна.
-Их сайхан мөрөөдөлтэй юм аа. Чиний мөрөөдөл хэдэн жилийн дараа биеллээ олчихсон байх бол?
-Тэрийг сайн хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан энэ биелэх боломжтой мөрөөдөл. Би сайн хичээвэл миний мөрөөдөл удахгүй биелэх байх аа.
-Бэлтгэл сургуулилтаа яаж хийдэг вэ. Өдөр болгон бэлтгэл хийдэг үү?
-Өглөө болгон сумын сургуулийнхаа талбайг тойрч гүйдэг. Ихэнхдээ сургуулийнхантайгаа нэгдсэн журмаар бэлтгэл хийдэг. Бэлтгэлгүй өдрөө бие дааж хийдэг. Бас орой бэлтгэл хийж гүйдэг.
-Өдөрт ер нь бэлтгэл хийж хэдэн километр гүйдэг вэ?
-Сайн мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан таван километр гүйдэг байх аа.
-Ингэхэд чи тэмцээн уралдаанд гүйхдээ ямар тактик хэрэглэдэг вэ. Зарим хүмүүс эхнээсээ л тасраад явчихдаг байхад зарим нь эхлээд хүчээ нөөж байгаад бариа ойртохоор хүчээ гаргадаг шүү дээ?
-Манай багш нар толгой хэсгээс л салж болохгүй шүү, ядрахгүйг хичээгээд нэг темпээр гүйгээрэй гэж захидаг. Тэмцээн уралдаанд оролцохдоо гүйх зайнаасаа хамаарч яаж гүйхээ боддог. Ойрын зайд хүчээ нөөнө гэж байхгүй, эхнээсээ дуустлаа хамаг хүчээ гаргаад л гүйх хэрэгтэй. Харин холын зайд бол эхэндээ хамаг хүчээ гаргачихаж болохгүй, тэгвэл ядарна. Би ер нь толгой хэсгээс салахгүй гүйдэг.
-Тэгвэл сая болж өнгөрсөн Азийн өсвөрийн аваргад ямар тактикаар гүйсэн бэ?
-Саяын уралдаанд бид нар 4000 метр гүйсэн. Би эхний хоёр километртээ хүүхдүүдтэй өрсөлдөж хамт гүйж байгаад гурав дахь километрээсээ хамаг хүчээ гаргаж, тасарч эхэлсэн.
-Азийн аваргад танай ангилалд хэдэн орны хичнээн тамирчин өрсөлдсөн бэ?
-Азийн өсвөрийн аварга шалгаруулах кросс гүйлтийн тэмцээн Тэрэлжэд болсон. Би 16-17 насны ангилалд оролцсон. Манай ангилалд 11 орны 30 гаруй хүүхэд өрсөлдсөн. Энэ насны ангилалд эмэгтэйгээс би, эрэгтэйгээс Ираны тамирчин тэргүүн байрыг эзэлсэн. Гадаад хүүхдүүд өгсүүр замд муу гүйдэг юм байна лээ.
-“Азийн өсвөрийн кросс гүйлтийн аварга” чиний хэд дэх медаль вэ?
-Би анх 2009 онд буюу хөнгөн атлетикаар хичээллэж эхэлсэн жилээ сумынхаа буухиа гүйлтийн тэмцээнд ороод алтан медаль хүртэж байсан. Дараа нь Дорнод аймгийн аварга шалгаруулах спортын тэмцээнд 1500 метрт гүйгээд алтан медаль, 400 метрт хүрэл медаль авч байсан. Өнгөрсөн онд улсын аваргын 3000 метрт алтан медаль авсан. Энэ жил Дорнод аймгийн хүүхдийн спортын 4-р их наадамд 3000 метрт алтан медал, 1500-д мөнгөн медаль хүртсэн. Сая Азийн аваргад ороод 4000 метрт алтан медаль авлаа. Манай хөнгөн атлетикийн бас нэгэн онцлог нь тэмцээн уралдаанаас хэдэн ч медаль хүртэж болдог. Боксчид 50 килограммд нэг үзээд л, 60 килограммын жинд дахиад тоглоод байдаггүй шүү дээ. Тэгвэл манай хөнгөн атлетикчид 400 метрт уралдаж болно, 4000 метрт гүйж болно, багаараа буухиа ч гүйж болно. Тэгэхээр би Монголын түүхэнд бичигдсэн хамгийн анхны олимпоос хоёр, гурван медаль хүртсэн аварга ч болж болно шүү дээ.
-Олимпийн аварга болох бүх л тамирчдын мөрөөдөл байх. Чиний хувьд яг юуны төлөө олимпын аварга болохыг хүсээд байгаа юм бэ. Олимпийн аварга байхын юу нь сайхан юм бол?
-Өнгөрсөн олимпоор Монголоос олимпийн аваргууд төрөхөд манай монголчууд яаж баярлаж байсан билээ. Олимпын аварга болно гэдэг чинь ганц тэр тамирчны баяр, амжилт биш юм л даа. Бүх монголчуудын баяр. Яагаад гэвэл дэлхийн хүмүүс марафон гүйлтэнд Г.Ундармаа гэдэг тамирчин түрүүллээ гэж ярихгүй, Монгол улс түрүүллээ, Монгол аварга боллоо гэж ярина. Би Монголынхоо нэрийг мандуулмаар байна. Нөгөө талаараа би Монголын түүхийг бичилцмээр байна.
-Ирэх жил дунд сургуулиа төгсөнө. Суралцах сургуулиа төлөвлөсөн үү. Ямар мэргэжлээр сурах гэж байна?
-Биеийн тамирын чиглэлийн сургуульд орж, тамирчин болно.
-Ярилцсанд баярлалаа. Мөрөөдөлдөө хүрч Монголынхоо нэрийг дэлхийд мандуулсан мундаг тамирчин, олимпийн аварга болохыг дүүдээ хүсэн ерөөе.


Дуучин болох зам минь Дуурийн театрын оёдолчноос эхэлсэн.

ДБЭТ-ын гоцлол дуучин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, ОХУ-ын Буриад улсын гавьяат жүжигчин Д.Долгормаатай хийсэн ярилцлагыг сонирхон уншина уу.


Ардын жүжигчин С.Гэндэн гуай Багшийн дээдийн кино, драмын ангид оюутан шалгаруулж авахаар Дорнод аймагт очжээ. Цөөн хэдэн хүүхэд шалгаруулалтад тэнцсэний нэг нь Баян-Уул сумын зоотехникч бүсгүй Д.Долгормаа байв. Хүүхэд байхын дуу, хөгжимд дурлаж, сумынхаа урлаг, уран сайханд алгасалгүй явдаг байсан түүний мөрөөдөл ийнхүү биелэх нь тэр. Энэ бол 1976 он байлаа. Гэхдээ тэрээр шалгуулж тэнцсэн кино, драмын ангидаа орж чадсангүй. Намар хичээлдээ хоцорч ирснээс болж хасагдах нь тэр. Ингээд хүссэн зорьсон сургуульдаа орж чадсангүй. Яагаад хичээлээсээ хоцорсон тухайгаа Д.Долгормаа дуучин “Урлагтай ямар ч холбоогүй тэс хөндлөн хөдөө аж ахуйн мэргэжилтэй хүн байсан. Тэгээд шалгаруулалтад орж тэнцчихээд сум руугаа очиж юм хумаа бэлтгээд хот ирэхээр болов. Тэгсэн чинь ёстой нөгөө Тожоо жолооч шиг мунгинасаар нэлээд удчихсан. Сум, орон нутгийнхан ч тийм амархан тавьж явуулах дуртай биш байлаа. Тэгж хөөцөлдсөөр хоцорчихсон. Дүрэм, журам хатуу байсан цагт хоцорч ирсэн оюутныг юу гэж хичээлд нь суулгах вэ дээ, шууд хасч орхисон” хэмээн дурссан юм. Энэ л хөгжилтэй гэмээр, басхүү ирээдүйн дуучин болох замналынх нь эхэн болсон дурсамжаар бидний яриа эхэллээ.
-Хичээлээсээ хоцорч ирээд, сургуульдаа орж чадалгүй ёстой л баларсан юм болж дээ. Тэгээд нутаг буцахаас өөр ямар сонголт байв даа?
-Дорнод нутгаас төрсөн алдарт дуучин, ардын жүжигчин Д.Жаргалсайхан манай садангийн хүн болох юм. Эхнэр нь миний нагац л даа. Тэгээд Д.Жаргалсайхан ах дээрээ очсон доо. Намайг дуулуулж үзээд хоолой бол байна гэсэн. Ингээд урамшиж, дуучин болохоор зорьсон. Дуурийн театрт анх орж дуурь гээчийг нь үзлээ. Би чинь хөдөөний хүүхэд. Тиймээс дуурь үзээгүй л явлаа шүү дээ. Тэгээд сүүлдээ дуурьт шимтэн дурласан даа. Яаж дуучин болж, энэ гайхамшигтай урлагт хөл тавих вэ гээд өдрийн бодол, шөнийн зүүд. Тэгсэн дуурийн театрт түр оёдолчин авна гэхээр очоод оёдолчин болчихлоо. Дуурийн хувцаснуудыг оёж, тэр завсраа мундаг дуучдын дуулахыг харж бахархаж, тийм болох сон гэж мөрөөддөг байлаа.

-Тэгээд мөрөөдлөө яах биелүүлэв?
-Багшийн дээдийн кино, драмын ангид элссэн ч хоцорсноос болж хасагдсан хүн чинь дараа жил нь найрал дууны ангид нь шалгалт өгч элссэн. Ингээд 1981 онд сургуулиа төгсч ДБЭТ-т хуваарилагдан ирснээр найрал дуучнаас гоцлол дуучин болтол тасралтгүй 30 жил дуулж байна даа.
-30 жил гэдэг урт хугацаа шүү. Олон дуурьт дуулсан байж таарна?
-Нэг л мэдэхэд 30 жил өнгөрчээ. Цаг хугацаа тун хурдан юм. Энэ хугацаанд 40-өөд дуурийн гол болон туслах дүрийг бүтээсэн байна лээ. Эрэгтэй хүний дүр ч бүтээж л байсан. Огт үг хэлдэггүй дүрд ч тоглож л байлаа.
- Тэр дундаас ямар дүрээ онцлох вэ?
-Дуурьт дүр бүтээнэ гэдэг асар их хөдөлмөр шаарддаг. Дүр бүхэн л сайхан. Би меццо сафрон хоолойтой. Энэ бол эмэгтэй хүний эрдүү хоолой л доо. Ийм хоолойн чадлыг жинхэнэ шалгадаг дууриуд бол Ж.Вердийн “Трубадур”, “Кармен” дууриуд. Энэ хоёр том дуурьт дүр бүтээснээ онцлох байх даа. Мөн одоо манай театрт Ж.Вердийн “Аида” дуурийг тавих гэж байна. Одоогоор энэ дуурьт дүр бүтээгээгүй байгаа. Гэхдээ ирэх намар ахиж тавихад нь дуулна даа.
-Сонгодог урлагт үнэнчээр зүтгэж, зөвхөн дуурьт олон жил дуулсан цөөн дуучны нэг нь та. Дууриа орхиод нийтийн дуу дуулдаг ч юмуу, эсвэл бүр өөр салбарт хүч үзээд явъя гэсэн бодол төрж байгаагүй юу?
-Үгүй дээ. 1990-ээд оны үед амьдрал хэцүү л байсан. Зарим хүн наймаа хийгээд явж л байлаа. Би тэгээгүй ээ. Нэг найз маань 50 мянган төгрөг өгье, тэгээд хамтарч наймаа хийе гэж санал тавьж байсан удаатай. Дуурьтаа хайртай, сонгодог урлагтаа үнэнч учраас театраас холдож чадаагүй ээ. Хаяад явчихаж зүрхлээгүй. Залуудаа бол дууриас бусдыг тоохгүй явлаа. Дуурийн дуучид хүүхэд гаргах эрхгүй шахам байсан.
-Урлаг бол нэг талаар харгис зүйл гэдэг шүү дээ. Урлагийн зарим салбарынхан цэл залуугаараа тэтгэвэртээ гарах ч энүүхэнд. Дуурийн дуучдын хувьд хоолой хөгширнө гэж байх уу?
-Зөв сайн тавилттай бол мэргэжлийн хоолой хөгширнө гэж байхгүй. Харин яван чангарна. Ардын жүжигчин Г.Хайдав багш 80 хүрчихээд дуулаад л явж байна шүү дээ. Миний хувьд одоо ч нас 50 гарчихлаа. Гэхдээ өөрийгөө хөгширлөө гэж огт боддоггүй. Дуурьгүйгээр амьдарч чадахгүйгээ мэдэрдэг. Бас сурсан мэдсэн жаахан юмаа хүнд хэлж өгөх сөн гэж бодоод сүүлийн үед багшилж байгаа.
-СУИС-д уу?
-Үгүй ээ. Хөгжим бүжгийн коллежид, бас “Сити” дээд сургуульд багшилж байна. Харьцангуй шинэ багш л даа. Одоо л анхны оюутнууд маань төгсөх гэж байгаа. Тэдэнтэйгээ хичээллээд суухаараа цаг өнгөрөхийг мэдэхгүй шүү дээ.
-Багш гэснээс та өөрөө зууны манлай дуурийн дуучин, ардын жүжигчин Ц.Пүрэвдорж гуайн шавь байх аа?
-Ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар, XX зууны манлай дуурийн дуучин, дэлхийн алдарт таван басс хоолойтны нэг, П.И.Чайковскийн нэрэмжит олон улсын конкурсын байнгын шүүгч Ц.Пүрэвдорж гэж тэр мундаг хүний шавь болсныгоо их хувь заяа гэж боддог. Багшийнхаа хүчинд өдий зэрэгтэй дуулж явна даа. Бас багшийнхаа зааж сургасан, захиж хэлснээр сонгодог урлагт үнэнч яваа гэж боддог. Багш маань бидний дуулах үндэс суурийг их зөв тавьсан.
-Багшийнхаа тэр арга барилаар одоо шавь нартаа хандаж байна уу?
-Багш их аажуухан, дуу цөөтэй, дөлгөөн тайван хүн байсан. Юманд нэг их яарахгүй. Суурийг нь л зөв тавьчихвал сайн барилга босно гэдэг шиг дуучдын суурийг нь зөв тавьж өгөхийг чухалчилдаг байсан. Тиймээс оюутнуудтайгаа уйгагүй ажиллана. Жижиг зүйлийг жижиг гэлгүй оролдоод л байна шүү дээ. Бид жаахан түргэдэх гээд, яарч тэмүүлдэг байсан байх л даа. Багш бол маш хянуур. Зөв суурь тавихад их анхаардаг байсан. Одоо шавь нартай болоод багшийнхаа энэ чанарыг их санадаг юм.

-Дуурийн дуучин хүний хувьд олон улсын уралдаан тэмцээнд хэр оролцож байв?
-Хойд Солонгост болдог хаврын баярт 2002 онд оролцсон. Энэ үеэр 30 гаруй орны дуучин оролцсон дуурийн дуулаачдын уралдаанд нь ари дуулж гранпри шагнал хүртэж байлаа. Мөн БНХАУ-ын Өвөрмонголын Хайлаарт болсон Монгол, Орос, Хятад гурван улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанаас гранпри шагнал авсан. Гадаадын уралдаан тэмцээнд оролцсон нь гэвэл энэ л байна даа. Харин ОХУ-ын Красноярскийн дуурийн театрт зургаан сар ажиллаж, мэргэжил дээшлүүлсэн. Тэнд байхдаа олон дуурьт дуулсан. Монголдоо байхад хүрд эргүүлэх боломж олддоггүй ч гэмээр юм уу “Кармен”-ий гол дүрд дуулах боломж гардаггүй байсан. Гэтэл Красноярскийн театрт “Кармен” дуурийн гол дүрд дуулсан шүү.
-Зөвхөн дуурьтаа дуулаад яваад байгаа дуучдыг олон нийт төдийлөн таньдаггүй л дээ. Дуурийн дуучид ч олны танил болох сон гэсэн амбийц байдаггүй. Түүнээс хамаагүй дээгүүр үнэлэмжтэй хүмүүс шиг санагддаг?
-Сонгодог урлагт хүчин зүтгэж байгаа хүнд амьдралын аар саар асуудал, энэ тэрхэнийг анзаарах зав гардаггүй юм. Хүн төрөлхтөний үе үеийн оюуны сор бүтээлийг дуулна гэдэг нэр төрийн хэрэг шүү дээ.
-Гэхдээ энэ нь нийтийн дуу огт дуулахгүй гэсэн үг биш байх гэж боддог. Таны хувьд сүүлийн үед нийтийн дуу тэр тусмаа буриад дуу нэлээд дуулсан байх аа?
-Концертны дуу гэхээс илүү дуурьтаа цаг заваа зориул гэж багш маань хэлдэг байсан. Меццо сафрон хоолойг урлагийнхан сайн мэднэ дээ. Дуурийн гол дүрүүдэд дуулдаг. Би тухайн үед дуучны хувьд боловсроогүй байсан юм байлгүй, багш “Дуурьтаа үнэнч бай” л гэдэг байсан. Тэгээд багшийнхээ үгэнд ороод олон жил дуурьтаа үнэнч явсан. Тэгсэн чинь нэг удаа багш маань хэлж байна. “Чамд зохиолын нэг ч дуу алга. Бусад дуучдыг харж байна уу. Өөрийн гэсэн дуутай болчихсон байна” гэж байна. Тэгэхээр нь “Та өөрөө зохиолын дуу дуулахаар хоолой эвдэрдэг” гээд байдаг шүү дээ” гэж билээ. Яахав ганц нэг дуу дуулсан л байсан л даа, тэр үед. Тэгээд дандаа дуурийн хоолойгоор дуулчихдаг. Тэрийг хүн болгон сонсохгүй. Хөгжмийн зохиолчид ч тоож дуугаа ч өгөхгүй л байсан хэрэг. Хааяа “Морин хуур” наадамд л оролцож дуу дуулдаг байв. Ингээд багшийг тэгж хэлснээс хойш ганц нэг дуу дуулж эхэлсэн. Голцуу буриад дуу дуулдаг. Андреевийн дуунуудыг дуулсан. “Сүүн цагаан өргөө”, “Хайрхан уул” гэх мэт арваад дуугаа дүрсжүүлж олонд хүргэсэн.
-Ноднин жилийн “Морин хуур” наадамд таны дуулсан нэг дуу аман хүзүүдсэн байх аа?
-“Хамган буурал ижий минь” гэж дуу маань ноднин жилийн “Морин хуур” наадмын мэргэжлийн дууны төрөлд дэд байр эзэлсэн.
-Нэгэнд дууны уран бүтээлийн талаар ярьж эхэлснийх хэвлүүлсэн цомог, олонд хүргэсэн тайлан тоглолтын тань талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй байх аа?
-Би уран бүтээлчийн хувьд их залхуу хойрго хүн. Зарим уран бүтээлч жил бүр л тайлан тоглолт хийдэг шүү дээ. Би анх 2001 онд “Сэтгэлийн дуу” гэж бие даасан тоглолт хийсэн. Дараа нь 2004 онд “Улз голын улаалзай” гэж тоглолт хийсэн. Эрдэнэт хотод бас тоглолт хийж байлаа. Орхон аймгийн Засаг дарга Г.Шархүү намайг урьж аваачин тоглолтыг маань зохион байгуулсан. Эрдэнэтийнхэн үнэхээр сайхан хүлээж авсан шүү. Төрсөн нутагт Дорнод аймгийнхаа Бөхийн өргөөнд мөн тайлан тоглолт хийж байсан. Одоо ирэх сарын 8-нд ДБЭТ уран бүтээлийн тоглолтоо хийхээр бэлтгэж байна. Энэ тоглолтоо саяхан гаргасан “Сонгодог эгшиглэхүй” хос цомог, “Буриад аялгуунууд” цомгуудынхаа нээлтэд зориулж байгаа.
-Сонгодог дуурь, буриад дуу аль аль нь эгшиглэх нь дээ?
-Тэгнэ. Дуурийн ари дуулна. “Кармен”-ий ариг дуулахад тайзан дээр тэр цоглог_ эрэмгий бүжиг нь явах жишээтэй. Ари, романс, дуу гээд юм юм сүлэлдсэн, бас жүжигчилсэн тоглолт болно. Миний шавь нар тоглолтод маань оролцоно. Хөгжим бүжгийн коллеж, “Сити” дээд сургуулийн шавь нар маань сонгодгуудыг дуулахаар бэлтгэж байгаа. Мөн “Гурван охин” хамтлагийнхан миний шавь нар байгаа юм. Тэ маань ая дууны мэндчилгээ дэвшүүлнэ.
-Дуучид тоглолт зохион байгуулах, цомог гаргах зэрэгт санхүүгийн бэрхшээлтэй тулгардаг юм билээ. Та энэ асуудлаа хэрхэн шийдэв. Дуурийн дуучныг сонсох гэж ирэх хүн ховор шүү дээ?
-Нэг үеэ бодвол сонгодог урлагт хөрөнгө оруулдаг оюунлаг бизнесмэнүүд олон болж байна. “Алтан тариа” компанийн захирал П.Цэнгүүний эхнэр Цацрал гэж сонгодог урлагт элэгтэй эмэгтэй бий. Тэрээр миний “Сонгодог эгшиглэхүй” цомгийг ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн. “MCS”-ийн Энхцэцэг гэж эмэгтэй мөн дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэн. “Мон нар” компанийн Сандр гэж манай нутгийн хүн бий. Тэрээр миний буриад дууны цомгийг ивээн тэтгэж хэвлүүлж байлаа. Энэ мэтээр урлагт элэгтэй олон хүн дэмжиж тусалсны хүчинд тоглолтоо хийж, цомгоо гаргаж яваа. Одоо болох тоглолтынхоо санхүүгийн асуудлыг шийдчихсэн болохоор сэтгэл өндөр байгаа.
Хөөрөлдсөн Г.Сонинбаяр

Мартахгүй “Нисгэгчийн дуу”-гаа тэр тэнгэрийн оронд дуулж яваа

Г.Сонинбаяр


“Нисгэгчийн дуу”, “Мичид шүргэх Алтай”, “Дайчин нөхрийн дуу”, “Нас тогтох сайхан”, “Зөвлөлтийн дайчдын хөшөө”, “Тамсагийн цэнхэр хязгаар”, “Бөмбөг дэлбэрвэл аюултай”, “Налгар намрын уянга”… Энэхүү жагсаалт ард түмний сэтгэлд хоногшсон олон сайхан дуугаар цааш үргэлжилнэ. “Дайсны цэргүүд ээ, сонсоцгоо” киноны “Дайчдын аяны дуу”, “Хирошимагийн охины цаасан шувуу” гээд л. Үе үеийнхний сэтгэл зүрхийг эзэмдэж, өнөөдөр ч гэсэн дуулагдсаар байгаа эдгээр дууны эзэн бол Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Дарьжавын Дашням агсан билээ.
“Суман цагаан хөлөг минь дүүлж явна аа хө
Суман цагаан хөлгөө бариад дуулж явна аа би” гэсэн мөртэй “Нисгэгчийн дуу” нь МИАТ-ынхны сүлд дуу болон Буянт-Ухаагийн дэнжид гэрэлт хөшөөнд мөнхөрсөн билээ. 1970 онд дуулсан энэ дуугаараа тэрээр олон нийтэд анх танигдаж, тэгэхдээ зүгээр нэг шинэ залуу дуучин биш хүчтэй, чадалтай хоолойтой, хосгүй авьяастай дуучин гэдгээ зарлан тунхагласан байдаг. Тухайн үед Монгол ардын армийн дуу бүжгийн чуулгад цахилгаан хөгжмийн хамтлаг дөнгөж байгуулагдаад байжээ. Д.Дашням дуучин өөрөө орган хөгжим дээр “Нисгэгчийн дуу”-ныхаа хөгжмийг тоглон, онгоц нисч буй мэт тэр их нүргэлэн өгсөх эгшгийн цувааг амилуулжээ. Уг дуу ийнхүү дуучны өөрийнх нь хөгжимдөж, дуулснаар Монголын радиогийн алтан фондод орсныг тэрээр хожим нь охиндоо ярьж байжээ. “Нисгэгчийн дуу”-гаараа ая эгшгийн тэнгэрт, ард түмний сэтгэлд авьяасын жигүүр дэлгэн ниссэн Д.Дашням дуучны уран бүтээлийн давалгаа цэрэг, эх орны сэдэвт бүтээлүүдээр үргэлжилсэн байдаг. Түүний дуулсан “Дайчин нөхрийн дуу”, “Зөвлөлтийн дайчдын хөшөө”, “Тамсагийн цэнхэр хязгаар” зэрэг дуунууд нь өнөөдөр ч гэсэн Бүх цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын “коронный номер” хэвээр байгаа юм. Дуучны охин Д.Ариунаа аавынхаа тухай ийн дурсч байна:

-Аав маань ховорхон авьяастай, дуулаачийн хувьд өөрийн гэсэн онцгой ур чадвартай хүн байсан. Их тэнүүн сайхан амьсгаатай. Дуучин хүнд байх хамгийн гол зүйл нь энэ байдаг. Амьсгаа хүрэлцээтэй, түүнийгээ зөв хуваарилна гэдэг чухал. Аав маань уртын дуучин багштай байсан болохоор амьсгааны урлагт сайн суралцсан байх.
-Уртын дуучин багштай байсан гэдэг сонирхолтой юм байна. Ямар дуучны шавь байсан юм бэ?
-Зууны манлай уртын дуучин Ж.Дорждагва гуайн шавь байсан. Аав хөгжим бүжгийн сургуульд үлээвэр хөгжмийн ангид суралцаж байхдаа Ж.Дорждагва гуайн удирддаг дуулаачийн ангид давхар сурч байсан юм билээ.
-Уртын дуу дуулдаг байсан уу?
-Үгүй. Гэхдээ өөрөө хэд хэдэн уртын дуу зохиосон байдаг юм.
-Тийм үү. Ямар дуунууд байна вэ?
-“Янжинлхамын жаргалан” гэх мэт дөрөв таван уртын дуу бий. Эдгээр дуунуудыг нь гавьяат жүжигчин Ц.Чулуунцэцэг дуулдаг юм.
-Д.Дашням гавьяат дуучнаас гадна хөгжмийн зохиолч хүн байсан. Хэчнээн дууны хөгжмийг бичсэн байдаг юм бол?
-Монголын радиогийн алтан фондод аавын дуулсан 60 гаруй дуу бий. Мөн өөрийнх нь зохиосон дуу гэвэл 100 гаруй байгаа байх аа. Нийт 180-аад дуу радиогийн фондод байгаа. Би 20-иод дууг нь түүвэрлэн цомог гаргасан.
-Урын санд нь цэрэг, эх орны сэдэвтээ бүтээлүүд нэлээд жин дарах байх шүү?
-Тийм. Аав 1965-1968 онд цэргийн алба хаагаад, тэндээсээ шууд Монгол ардын армийн дуу бүжгийн ансамбль буюу одоогийн Бүх цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад дуучнаар орсон. Тухайн үед “Жаран хар” хэмээн алдаршсан найрал дууны анги анх байгуулагдсан юм билээ. “Жаран хар”-аас л дуучин болох гараагаа эхэлсэн гэдэг юм. Аавын зохиосон хөгжмийн томоохон бүтээлүүдийн нэлээд нь цэргийн чуулгын найрал дууныханд зориулагдсан байдаг. Өөрөө ч цэрэг, эх орны сэдэвтэй олон дууг дуулж амьдруулсан.
-Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулга, Хилийн цэргийн чуулгынхан одоо ч гэсэн Д.Дашням гуайн дуунуудыг дуулсаар байдаг юм билээ?
-Аавын дуулсан дууг өөр дуучин дуулахад хэзээ ч илүү гарч чаддаггүй гэж мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг юм. Гэхдээ олон сайхан дууг нь залуучууд дуулж байгаа. “Мичид шүргэх Алтай”, “Тамсагийн цэнхэр хязгаар” гээд л.
-Уртын дуучнаар дуулах эрдэм заалгаж явсан хүн Цэргийн чуулгад дуучин болж, цэрэг, эх орны сэдэвтэй уран бүтээл туурвих болсон нь учиртай л байх даа? -
Аав маань 1945 оны зургадугаар сарын 8-нд Дорноговийн Агаруут сумын нутагт, хилийн заставт төрсөн. Өвөө маань хилийн сумангийн улс төрийн орлогч хүн байсан. Цэргийн чуулгын дуучин болсон нь үүнтэй холбоотой байх. Гэхдээ уран бүтээлээ анх эхлэхдээ буриад шүлэгт аялгуу зохиосон байдаг юм.
-Тийм үү?
-Амарсайхан гэж хүний “Заhархамни” гэдэг буриад шүлэгт ая хийсэн. Анхны дуу нь тэр. Аав маань Дорноговь аймагт төрсөн ч Дорнод аймгийн Баяндун, Баян-Уул сумын уугуул, буриад хүн. Хөгжим бүжгийн сургуульд ороод сар болоод л дуу зохиогоод, хөгжим оролдож, гурван сарын дараа хөгжмийн найруулга хийж эхэлсэн гэдэг. Авьяас нь задарч эхэлсэн хэрэг байх. Багш нар нь ч их дэмждэг байж. Харамсалтай нь сургуулиа төгсч чадалгүй Дорнод руу буцсан. Өвөөгийн бие муудаад аавыг дуудсан юм билээ. Тэгээд Дорнод аймгийн театрт ажилласан. Тэнд байхдаа “Хурим” жүжгийн Боролдойд дуулж байсан гэдэг. -Дорнодын Баян-Уул, Баяндун, Дашбалбар сумынхны дунд ардынх юм шиг түгсэн олон сайхан дууг аав тань зохиосон байдаг. “Мартаагүйб” гээд сайхан дууг нь л гэхэд хүмүүс ардын дуу л гэдэг юм билээ?
-Буриад дуунуудыг нь би хүртэл ардын дуу гэж боддог байсан. “Мартаагүйб” дууг 1975 онд зохиосон. Үгийг нь Жамбалжамц гэж хүн бичсэн байдаг. Өнгөрсөн тавдугаар сард Дорнод аймгийн Баян-Уул суманд болсон “Бага Алтаргана” наадмын үеэр энэ дуунд нь зориулж хөшөө босгосон. Аавын маань дуунууд ард түмний зүрх сэтгэлд хөшөө болон үлдсэн гэж боддог.
-Буриад дуу хэр олныг зохиосон бэ?
-Буриад дуугаар нь бүхэл бүтэн түүвэр гаргасан. СУИС-ийн багш Г.Батцэрэн доктортой хамт гаргасан буриад дууны номд ихэнх нь аавын дуунууд байгаа. Аав ямар ч дууны шүлэг байлаа гэхэд ар талд нь буриадаар хөрвүүлж бичээд дараа нь аяыг нь зохиодог байсан.
-Та аавынхаа олон уран бүтээлийн анхны сонсогч болж байсан байх даа?
-Би ноот мэддэг болоод байсан үе юм. Нэг орой аав халамцуухан амандаа дуу аялаад ороод ирсэн. Тэгээд намайг цаас аваад шууд бич, ноот тэмдэглээд ав гэлээ. Би уцаарлаад, аав маргааш биччихгүй юу гэсэн чинь “Одоо бичихгүй бол мартагдчихна” гэж байсан. Одоо санахад тэр дуу нь Д.Хадбаатар аваргад зориулсон “Заяанд шингэсэн дүр” гэж дуу байсан. Шүлгийг нь ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуай бичсэн. Эзэнтэй дууны уралдаанд энэ дуу хоёрдугаар байр эзэлж байсан. Мөн нэг зун амралтаараа Баян-Уулд очоод байлаа. Тэгсэн чинь цаасан шувууны тухай дуу гарсан гээд хүмүүс дуулаад л. Би түүнийг сурах гэж үзээд. Хотод ирсэн чинь тэр аавын зохиосон дуу болж таарсан.
-“Хирошимагийн охины цаасан шувуу” дуу юу?
-Тэгэлгүй яах вэ. Явуухулангийн Энхээгийн шүлэг шүү дээ. Энэ дуугаараа аав 1978 онд болсон улс төрийн дууны уралдаанд түрүүлж байсан. Тэр уралдаанаас аав мөн өөрийн зохиосон “Тэр цагт тэд залуус байсым”, Ж.Чулуун гуайн хөгжим “Бөмбөг дэлбэрвэл аюултай” дуугаараа хоёрдугаар байр эзэлж байсан.
-Хоёулаа дуучин, хөгжмийн зохиолч Д.Дашнямын тухай зөндөө ярилаа. Харин одоо эцэг хүнийх нь хувьд, өрхийн тэргүүн Д.Дашням гэдэг хүний тухай дурсвал ямар вэ?
-Аав маань их дөлгөөхөн, дуу цөөтэй хүн байсан. Юмаа хийгээд л сууж байдаг. Биднийг загнаж зандарна гэж огт байхгүй. Нэг эвгүйхэн том харахад нь л бид айдаг, ажлаа хийхэд нь саад боллоо гэж ойлгоод гүйлдээд л алга болдог байсан. Их зөөлөн, сайхан сэтгэлтэй хүн байсан даа.
-Та аавынхаа мэргэжлийн өвлөсөн юм байна шүү дээ. Дуу, хөгжмийн талаар аавтайгаа зөвлөлддөг байв уу?
-Би хөгжим судлаач, хөгжмийн онолын багш мэргэжилтэй. Энэ мэргэжлийг эзэмшээд ирэхэд аав минь их баярлаж байсан. Миний сураагүй юмыг охин минь сурлаа гээд л. Тэр үед би өөрийгөө голж байсан. Ийм мундаг авьяастай аавынхаа эн зэрэгт хүрэх яагаа ч үгүй байна даа гэж. Одоо ч гэсэн өөрийгөө голдог.
Д.Дашням агсан сайн дуучнаас гадна хөгжмийн зохиолч, хөгжмийн онол судлаач, бас жүжигчин хүн байжээ. Дуунаас дуурь хүртэлх хөгжмийн бүхий л төрөлд тэрээр хүчээ сорьсон байна. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Г.Дарамзагд агсны дуусгаагүй орхисон “Нүүдлийн замд” дуурийг тэрээр гүйцээн бичиж, өөрөө нэг бүлэг нэмж дуусган тайзнаа тавьжээ. Үүнийг нь төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Ц.Нацагдорж Оросын дуурийн бүхэл бүтэн төлөвийг бүрдүүлэгчийн нэг Н.А.Римский-Корсаков алдарт М.П.Мусоргскийн дуурийн бүтээлүүд дээр ажилласантай зүйрлэсэн байдаг юм билээ. Д.Дашням гавьяат мөн соёлын гавьяат зүтгэлтэн З.Түмэнжаргалын цомнолоор “Наалдан пад” үлгэрийн сэдэвтэй хүүхдийн дуурь, ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжавын цомнолоор “Тэнгэрийн зүүдний хүн” дуурь бичсэн байна. “Хамтаар дархалсан ялалт” магтуу, “Хар цас” оратори, “Есөн эрдэнийн эх орон”, “Тэнгэрийн зураг” “Гуравдугаар сарын 18” а-капелла зэрэг олон арван найрал дууны бүтээл, 300 гаруй дуу, дан хөгжмийн гоцлол болон үндэсний цөөхүүл симфони найрал хөгжимд зориулсан уран сэтгэмж, удиртгал зэрэг бүтээлүүдийг туурвижээ. Дуурийн театрт хэсэгхэн хугацаанд ажиллахдаа хэд хэдэн туслах дүр бүтээснээс төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригийн “Илдэн уулсын цуурай” ораторид бөөгийн дүрд дуулсан нь мэргэжилтнүүдээс өндөр үнэлгээ авчээ. Дорнодын театрт байхдаа Г.Цэндоржийн “Хурим” хөгжимт жүжгийн Боролдой, Э.Чойдогийн “Алтан зул” дуурийн Банзар ноён, “Учиртай гурван толгой” дуулалт жүжгийн худалдаачин зэрэг дүрд дуулж байсан гэдэг.
Энэ бүхний зэрэгцээ хөгжмийн онолын сурах бичиг зохиож, хөгжмийн тухай хэд хэдэн өгүүлэл бичиж, олон арван буриад дууг ноотлон, төгөлдөр хууртай дуулах найруулгыг нь бичин түүвэр болгон хэвлүүлжээ. Дуучны ур чадварын хувьд түүнийг мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчид, урлаг судлаачид дахин төрөхгүй дуучин хэмээн магтсан байдаг. “Амьсгаа хуваарилалтын тал дээр түүний дуулсан дуунуудаас сонсоход үнэхээр гайхамшигтай, дууны үгийг маш тод бөгөөд аялгууны тухайлбар бүрийг тодорхой уран хийцтэй сийлбэр шиг торгон мэдрэмжтэй дуулдаг. Тухайлбарын төгсгөл, нюанс, темпийг нарийн тохируулж, маш нямбай дуулдаг нь гайхалтай” гэх мэтээр үнэлсэн нь олон. Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч П.Хаянхярваа “Д.Дашнямын дуулах урлаг гэвэл тусгай бие даасан эрдэм шинжилгээний сэдэв болмоор зүйл юм. Д.Дашням гэдэг дуучин Монголын гоцлон дуулаачийн урлагт эргэлт хийсэн гэж боддог. Өөрийн гэсэн дэг сургуулийг бий болгож чадсан дуучин гэж би ойлгодог” хэмээн бичсэн байдаг. Төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Л.Мөрдорж гуай түүнийг ихэд үнэлж бичиж байжээ.
Д.Дашням дуучин 1978 онд “Баянмонгол” чуулгын уран бүтээлчидтай хамт тэр үеийн ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан улсууд болон Европын орнуудаар аялан тоглож, гадаадын үзэгчдийг байлдан дагуулж байжээ. Энэ тухай соёлын гавъяат зүтгэлтэн Д.Ухнаа, “Тэр үед Д.Дашням унгар, румын хэл дээр дуулж, үзэгчид маш сайхан хүлээж авч байсан. Тэнд явж байсан эстрадын дуучид дундаас өөрийнхөө өвөрмөц дүр төрхөөр онцгойрч байсан л даа. Үзэгчдэд бол маш сонирхолтой байсан. Д.Дашням маань микрофонд маш таатай, их аятайхан сонсогддог. Яагаад гэвэл өөрөө маш зөөлөн, хүчлэггүй, сайхан эвээр сэтгэлээсээ дуулдаг. Д.Дашням дуулах сайхан онцлогтой. Үгний дикц сайтай, үг болгон дээрээ ажиллаж чаддаг, үгээ маш сайн үзэгч, сонсогчдод хүргэж чаддаг. Бүр ахиулаад сонсмоор байдаг. Д.Дашнямын дуулсан дуу болгон хүний чихэнд цоортол орж байдаг онцлогтой. Өөрөө тухайн дуугаа судлаж, дуулж байгаа дуундаа зүрх сэтгэлээрээ орж дуулдаг. Д.Дашням бол дуулах урлагийг маш гайхалтай эзэмшсэн. Мөн хөгжмийн мундаг мэдрэмжтэй хөгжмийн зохиолч хүн. Авьяасаараа цойлон гарч ирсэн уран бүтээлч. Өөрийн гэсэн амьсгаатай, өөрийн гэсэн үнэртэй, өөрийн гэсэн дуулах арга барилтай, хэнийг ч дуурайгаагүй, байгалиас заяасан сайхан авьяастай дуучин. Хүний хувьд сайхан гүндүүгүй нэгэн монгол эр, олон таван үг ч байхгүй. Хүнийг магтлаа, хүнийг мууллаа гэж сонсогдож байгаагүй, байгаагаараа байдаг тийм л сайхан эр хүн” хэмээн дурссан байдаг. Д.Дашням гавьяат Европын орнуудаар аялан тоглолт хийж явах үеэр орос, румын, унгар, чех хэл дээр тухайн орныхоо ардын болон зохиолын алдартай дуунуудаас дуулж явсан гэдэг. Ялангуяа Ян Ференкелийн “Журавли” буюу “Тогоруун цуваа” хэмээх алдарт дууг орос хүмүүсийг уяртал дуулж байжээ. Энэ дууг тэрээр 1976 онд Монголын соёлын өдрүүдийн үеэр Москвагийн Их театрын тайзнаа дуулж байсан аж. Мөн тэрээр “С чего начинается родина”, “Русское поле” зэрэг орос дуунуудыг гайхамшигтай сайхан дуулдаг байв. Энэ тухай дуучны өөрийнх нь өдрийн тэмдэглэл, “Бүх тоглолтод 2-3 дахиулан алга ташиж байлаа. Чайковскийн зааланд дуугаа дуулсны минь дараа нэгэн эмгэн зориуд хүрч ирж гар барин уйлж байсан явдал хэзээ ч мартагдашгүй” гэсэн байна. Ю.Цэдэнбал дарга түүний дуулсан “Журавли” дууг нь сонсох маш дуртай байсан гэдэг.
Д.Дашням гавьяатыг алдаршуулан “Нисгэгчийн дуу”-тай холбоотой нэг бяцхан түүх өгүүлэхэд тэрээр тэнгэрт халихынхаа өмнөхөн МИАТ-ын шинэ жилийн цэнгүүнд уригдан дуулжээ. Энэ үеэр “Нисгэгчийн дуу”-гаа дуулахад нь танхим тэр аяараа даган түрж байсан гэдэг. Тэрээр “Би энэ дуундаа хамгийн их хайртай. Гавьяат авахын урьдал соёлын тэргүүний ажилтан байдаг бол миний хувьд МИАТ-ийн тэргүүний ажилтан болж байсан. “Нисгэгчийн дуу”-гаа 30 жил дуулж байна” хэмээн хэлж байжээ. Үнэхээр л 1982 онд тэрээр соёлын тэргүүний ажилтан цол аваагүй байхдаа шууд гавьяат жүжигчин цол хүртэж байж. Монголын дуу, хөгжмийн урлагт тэрээр авьяас хэмээх хөлгөөрөө дүүлж явсан энэ гайхамшигт дуучин эдүгээ тэнгэрийн орноо “Нисгэгчийн дуу”-гаа дуулж яваа буй заа.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Дашнямын уран бүтээлийн тухай урлаг, соёлын зүтгэлтнүүд ийн өгүүлжээ.

Төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн:
Дашням гэдэг нэр өлзий наран гэсэн түвд үг. Хүн доторхи “хүн” явсан миний сайн нөхрийн нэр. Энэ хүнийг мартваас бид бурхны өмнө нүгэлтнүүд болох авай... Энэ хүнээр бид битгий хэл Монгол дутдаг юм. Монголд Дашням шиг дуучин төртлөө нэлээн удах байх даа. Хөгжмийн зохиолчийн хувьд ямар ч дээд сургууль төгссөн хүнтэй зүйрлэшгүй, оранжировк, оркестрт сайн бичдэг, бүтээсэн дуунууд нь давтагдашгүй өөр өөр байдаг.

Төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Н.Жанцанноров:
Дууг хоолойгоор дуулахаас сэтгэлээр дуулах нь зүрхэнд илүү ирдэг гэдгийг хамгийн хүчтэй мэдэрч байсан дуучин бидний үеийнхэн дотроос Д.Дашням маань байх. Миний “Цагаан сарын шинийн нэгний тухай дуу”-г намдуухан сайхан дуулж радиод бичүүлж билээ. Дуучин хүн дуу зохиох нь дуундаа ойрхон байдагтай холбоотойгоор сайн дуу төрөх нь элбэг байдаг. Дашнямын дуунууд сайн гэдэгт багтаж орох ёстой дуунууд.


Төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав:
Д.Дашням бол урлагийн төлөө хамаг л байдгаа зориулсан хүн байсан даа. Ер нь бол дууг амьдруулж дуулах онцгой авьяас увидасыг ухааран эзэмшсэн хүн байсан юм. Жишээ болгоход “Тамсагийн цэнхэр хязгаар”, “Нисгэгчийн дуу” хоёрыг амьдруулахад энэ авьяас, увидас нь онцгой илэрсэн юм. Үгийн нугалаа, ая эгшиг, дууны үгийн яруу утга, дотоод сэтгэлийг өөрийнхөөрөө илэрхийлж, хүнд хүргэх шидийг эзэмшсэн хүн байлаа. Монголын дуулаачид, хөгжмийн зохиолчдын урын санд Д.Дашнямын оруулсан хувь нэмэр их бөгөөд түүнийг хэн ч үгүйсгэх аргагүй бизээ.


Monday, August 1, 2011

Домгийн өлгий Дорнын хоймор-Миний Баян-Уул

Г.Сонинбаяр

Энэхүү буландаа Баян-Уул нутгийнхаа үүх түүх, газар усны домог сэлтийг нийтэлж байхаар боллоо. Их эрдэмтэн зохиолч Б.Ринчен гуай “Баян-Уул бол Монголын хамгийн үзэсгэлэнтэй байгальтай сум” хэмээн хэлсэнчлэн Баян-Уул нутаг маань байгалийн үзэсгэлэнгээрээ төдийгүй эрт эдүгээгийн домог түүх, авьяас билэгтнүүдээрээ алдартай билээ.

Олхунуудын нутаг Ульхан майхан уул
Есүхэй баатар Тэмүжинийг есөн настай байхад Өэлүн эхийн төрхөм Олхунууд иргэд, нагац нараас охин гуйхаар явах замдаа Хонгирадын Дэй сэцэнтэй уулзсан тухай “Монголын нууц товчоо”-нд өгүүлдэг. Олхунууд овгийн уугуул суугуул нутаг нь эдүгээгийн Баян-Уул сумын умард хэсэгт орших Ульхан майхан уул орчмын үзэсгэлэнт сайхан хангай мөн гэж зарим эрдэмтэд үздэг. Олхунууд гэдэг нэр сунжирсаар Ульхан болсон гэсэн таамаг ч бий. Нутгийн зон олон Ульхан майхан уулаа ихэд сүслэн дээдэлдэг нь ийм учиртай. Олхунууд бол V-VII зууны үед манай улсын дорнод хэсэгт нутаглаж байсан монголчуудтай гарал нэг Шивэй нарын хойчис. XII зууны үеийн жуулчдын тэмдэглэлд Олхунууд аймгийнхныг Буйр нуур хавиар нутаглаж тариалан эрхэлж байсан гэж дурдсан нь ч бий.
Есүхэй баатар Тэмүжин хүүдээ охин гуйхаар явсан дээрх түүхэн үйл явдалтай холбоотой өөр нэгэн газар бол Дорнод аймгийн Сэргэлэн, Гурванзагал, Чойбалсан сумдын заагт орших Ураг цөл хэмээх газар. “Монголын нууц товчоо”-нд гүүлснээр Есүхэй баатар эцгээ амьд ахуйд Бөртэтэй сүй тавьснаас хойш олон жилийн дараа Тэмүжин Хонгирадад очиж Бөртэ үжинг авч буцахад Дай сэцэн үдэж өгөөд Ураг цөл хэмээх газар хүрч Хэрлэн рүү гэдрэг буцав гэдэг. Тэрхүү Ураг цөл нь өнөөгийн Яахь нуурын өмнөд этгээдэд орших тал аж.
Энэ мэтээр эзэн Чингис хааны түүхтэй холбоотой газар нутаг Дорнод аймагт олон. Баян-Уул сумын нутагт орших Нарстын давааг Татаарын Мэгүжин сүүлтийг даран сөнөөсөн Улзын Нарату шүтээн, Хусуту шүтээн мөн гэж үздэг. Чингис хаан, Ван хан Тоорил нар Алтан улсын Вангин чинсантай хүч хавсран эцэг өвгөдийг хорлосон эртний өст Татаарыг дарах үед Нарату шүтээн буюу эдүгээгийн Нарстын даваа орчмоос гээгдэж орхигдсон хүүг цэргүүд олж Өэлүн эхэд бэлэг гэж өгсөн тухай “Монголын нууц товчоо”-нд бий. Тэр хөвгүүн бол хожмоо Их Монгол Улсын хууль цаазын их түшмэл болсон улсын заргач Шихихутуг байжээ.
Онон мөрөн
Онон их мөрөн урссаар
Он он жилүүд болсон байнам
Он он жилүүд улирсаар
Онон их мөрөн болсон байнам
Данзангийн Нямсүрэн

Монголын түүхийн гурван их мөрний хоёр нь Дорнод аймгийн нутгаар урсана. Эзэн Чингисийн угааж ундаалсан ус Онон мөрөн Баян-Уул сумын нутгаар урсан ОХУ-ын хил давж Амар мөрөнд цутгана. Онон мөрөн Хан Хэнтийн нурууны зүүн хойд хажуугаас эх авч ой мод ихтэй, сүрлэг сайхан уул хад, хясаа цохион дундуур 808 километр урсдаг. Онон мөрний тухай “Монголын нууц товчоо” болон бусад түүхэн эх сурвалжид олонтаа дурддаг. Онон мөрөнд дэлхийд ховордсон зэвэг, булуу цагаан, гутаар, Амарын сугас, хилэм зэрэг загас бий. Онон мөрний сав дагуу ан амьтан, араатан жигүүртэн, ургамал, жимс жимсгэнэ баялаг. Үүний дотор нэн ховордсон цэн тогоруу Ононгийн хөндийд нутагладаг.
Онон голын тухай олон дуу, шүлэг бий. Баян-Уул сумын унаган хүү, яруу найрагч Ц.Бадамдоржийн шүлэг
“Аралтай тохойдоо умбаhан
Алтан Ононмнай hанаам соо
Ариун hургаалаа хайралhан
Аав эжиймнэй hанаам соо…”
гэсэн үгтэй “Нютаг уhанай дуун” хэмээх дуу Онон мөрний дагуух зон олны дунд ардын дуу мэт дуулагдсаар байна.
Социализмын үед Баян-Уул суманд энэ их мөрнөөрөө овоглосон Ононгийн сангийн аж ахуй 1950 онд байгуулагдан улс орныхоо хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байсан юм.
Сансрын нисгэгчийн нутаг

Сансрын нисгэгч Ж.Гүррагчаагийн төрсөн нутаг нь Булган аймгийн Гурванбулаг сум гэдгийг мэдэхгүй Монгол хүн үгүй. Гэхдээ Дорнод аймгийн Баян-Уул сум мөн сансрын нисгэгчийн нутаг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Үүнийг гэрчлэх бяцхан хөшөө Баян-Уул сумын дунд сургуулийн хашаанд бий. Цементэн суурин дээр төмрөөр гагнаж хийсэн цойлж яваа сансрын хөлгийг дүрсэлсэн тэр хөшөөг харж Баян-Уулын багачууд огторгуйн уудамд Ж.Гүррагчаа шиг дүүлэх сэн хэмээн мөрөөдөж өссөн. Мөрөөдөлд дуудсан тэр хөшөөний эзэн нь Монгол Улсын үйлчилгээний гавьяат ажилтан С.Сайнцог. Тэрээр Баян-Уул сумын уугуул. 1977-1978 онд ЗХУ-д Монголын сансрын нисгэгчийг бэлтгэх сонгон шалгаруулалтад оролцон бэлтгэл хийж сансрын сүүлчийн багийн бүрэлдэхүүнд багтаж байсан юм. Олон сорил, шалгуурыг даван гарч тэнцсэн Ж.Гүррагчаа, М.Ганзориг болон С.Сайнцог, Д.Сүрэнхорлоо нарын дөрвөн залуугийн хэн азтай нь Монгол хүний мөрийг сансрын уудамд анх гарган “Союз-39” хөлгөөр дүүлэх байлаа. Тэднээс сүүлчийн шалгаруулалтад Ж.Гүррагчаа, М.Ганзориг нар үлдсэн юм.
Хэдийгээр сансарт нисээгүй ч сансрын сүүлчийн багийнхан сансарт ниссэнээс ялгаагүй олон сорилтыг давж, биеийн болон сэтгэлийн хат суусан гэдэг. Баян-Уул нутгийнхан сансрын анхны нислэгийн багийн гишүүн болж эх орныхоо өмнө хүндтэй үүрэг хүлээж, нутаг ус, элгэн саднаа баярлуулж явсан С.Сайнцог хурандаагаа сансрын нисгэгч хэмээн хүндэлдэг.
Хавтгай цагаан Улзын хавтай мэргэн харваачид
Эрхий мэргэн харваачдаараа Дорнодчууд улсдаа цуутай. Харин Дорнод аймагтаа Баян-Уулынхан хавтай мэргэн харваачдаараа тэргүүлнэ. Монгол Улсын гавьяат тамирчин, гарамгай мэргэн А.Цэвээн, түүний хүү улсын хошой мэргэн харваач Ц.Хүдэрчулуун, улсын даяар мэргэн Х.Даваажаргал нар Баян-Уулынх. Улсын наадмын сур харваанд Дорнодынхон, тэр тусмаа Баян-Уулын харваачид өнгөлж байгаа.
Дорнодын хавтай мэргэн харваачдын жагсаалт даян мэргэн Д.Бор-Охин, улсын мэргэн Д.Цэцэг, Т.Балдан, А.Санжмятав гэх мэтээр цааш хөвөрнө.
Даншигийн аварга Жамъян
Монгол бөхийн түүхнээ мөнхөрсөн хоёр Жамъян бий. Тэд хоёул аварга цолтой. Олны дунд “Буур” хэмээн алдаршсан Нацагийн Жамъян аварга Ардын засгийн үед төрөн гарсан хоёр дахь их аварга билээ. Харин энд өгүүлэх гэж буй Даншигийн аварга Жамъян аварга бол Дорнод нутгийнхны бахархал болсон эгнэшгүй хүчтэн билээ. Жамъян аварга эдүгээгийн Баян-Уул сумын нутаг буюу тэр үеийн Сэцэн хан аймгийн Мин засгийн харьяа Ульхан харуул орчмоор нутаглаж байжээ. Тэрээр даншигт нэг түрүүлж, хоёр үзүүрлэн дөрвөн удаа 5-9 давсан бөгөөд арьан засгийн наадамд таван удаа түрүүлсэн алдарт бөх байсан гэдэг. Цэрвүү барьцнаас бол суйлдаг дархан мэхтэй, мөрөндөө тун хажиг бөх байсан гэж нутгийн олон хуучилдаг.
Жамъян аварга хүч бяр ихтэй бөх хүний энгүй сайхан шинж цогцолсон нэгэн байв. Түүний тухай домог хууч олон.
Аваргын нэг гол усны мужаан Лувсан гэгч өвгөн мод ачсан үхэр тэргээ хоёр том ургаа модны завсарт тээглүүлж хаашаа ч гарах аргагүй болгочихоод аргаа барж суухад нь Жамъян аварга тааралдаж гэнэ. Тэрээр хоёр модыг ганхуулан үзэж байгаад юу юугүй нэгийг нь үндсээр нь булга татан унагажээ. Лувсан мужаан үүнд сандарч энэ сайхан залуу модыг үндэсгүй болголоо, эв дүйгээр гаргахгүй гэж зэмлэх, бахдахын завсарт хэлэхэд Жамъян аварга ийм амархан булгарна гэж бодсонгүй хэмээн буруугаа хүлээсэн гэдэг. Энэ хууч ярианаас түүний ямархан хүчтэй бөх байсан нь тодорхой харагддаг.
Эдүгээ Баян-Уул сумын зон олон долоон хошуу даншиг, арван засгийн наадамд хүч бяраа гайхуулж газар газрын хүчтэнүүдийг өвдөг шороодуулж явсан алдарт Жамъян аваргынхаа нэрэмжит хүчит бөхийн барилдааныг зохион байгуулдаг уламжлалтай болжээ.
Байрны хүүхэд барилдаанч
“Сумын заан” хэмээн алдаршсан яруу найрагч Ч.Мягмарсүрэнгийн нэгэн шүлэгт
Байрны хүүхэд барилдаанч
Бас дээр нь уралдаанч”
хэмээн эхэлдэг сэн. Үнэхээр л байрны хүүхдүүд барилдаанч, уралдаанч байдаг. Баян-Уулын дунд сургуулийн дотуур байр БАМ¬-ын гэгдэх угсармал ногоон байшинд байрлана. Хаврын урт шар өдрүүдэд хөдөө гэрээ санан холын зам ширтэн санааширч, сурагч бэх, нус хоёрыг хацартаа наачихаад Баян-Уулынхаа сургуулийн БАМ-ын байруудын хооронд бакиалаа чирэн гүйж явдаг асан сурагч нас аа гэж. Дүрэмт хувцасныхаа сугыг ханзартал барилдацгаана, хоолны цаг болонгуут гал тогоо руу уралдана. Шөнө дүл өнгөртөл лааны гэрэлд сууж хичээлээ хийнэ. Өглөө нь нүдээ нухалсаар хичээлдээ яаран гүйх. Байрны хүүхдүүд ийм л байдаг.

Холбоо нуураас Иван баавай, Бадам ахайтан, эсвэл энүүхэн хойд Дархинтаас Бүүвэйн Ханд өмбөө сумын төв орж ирэхдээ хэн нэгнийх нь хөдөө гэрээс мойлтой тос, зөөхий, барьсан талх авчрах юм бол хэдэн өдөртөө ходоод цатгалан явдаг сан. Байрны хүүхдүүдийн өглөөний цайн дээр өгдөг хоёр хуруу зузаан талхыг бодвол гэрийн талх цаанаа л өөр санагддаг байв. Байрны хүүхдийн амьдрал гэдэг хагас цэрэгжил, хатуужил тэвчээр дунд өнгөрдөг байж дээ.
Ерээд оны эхээр сургуулийн уурын зуух ажиллахаа байж бидний “Давхар” хэмээн нэрлэдэг хичээлийн төв байр, багын корпус, БАМ-ын ногоонууд буюу дотуур байр цөм халаалтгүй болсон. Ингээд бүх байрууд зуух тавьж галласаар өвлийг барсан даа. Ангидаа зуух тавиад цонхоороо янданг нь цухуйлгачихаад л халуу дүүгтэл гал өрдөөд хичээлээ хийж суух ч урамтай даа. Байрны хүүхдүүд барилдаанч, уралдаанч, бас ажилсаг. Хичээлээ тарж очоод хөвгүүд байрныхаа модыг хагалж, тогооч нарт тусалж ус, түлээг нь ойртуулж өгнө. Охид хоол бэлдэхэд тусална. Хоолны дараа аяга таваг угаана. Зав гаргаад айл хэсээд ч амжина. Гэрийн хоол, гарын талхаа хааяа санахаар хэн нэгэн хамаатныхаа хоолыг буудахаар гарч өгдөг сөн. Дотуур байрны хүүхэд ийм л догь байдаг сан.
Мянган жил дуулсан Заян Наваа нутаг
Буриад зоны дунд өргөн тархсан “Заян Наваа” хэмээх дуу мянга гаруй жилийн түүхтэй. Энэ дууг VIII зууны үед зохиогдсон гэж үздэг. Төв Азид Түрэгүүд хүчирхэгжин мандаж байх тэр цаг үед Монгол, Уйгур угсааны аймгууд тэдэнтэй тэмцэлдэн дайтсаар байв. Эцэстээ Монгол, Уйгур аймгууд Түрэгүүдэд дийлдэн дарагдаж ихээхэн хохирол амсчээ. Удам угсаагаа Түргүүдэд хүйс тэмтрүүлэхгүйн эрхэнд Нүкүз, Хиан хоёр аймгийн цөөн хүмүүс умард зүг зугтан Эргүнэ Хун хэмээх газар очиж суурьшсан гэдэг. Тэрхүү Эргүнэ Хун нь эргэн тойрон битүү модтой, төмрийн хүдэртэй уул байж. Тэнд очсон Монгол угсааны овог аймгийнхан үржиж олшрон багталцахгүй болсон тул Эргүнэ Хунгийн битүү хавцлын нэгээхэн хэсэгт их түлээ овоолон шатааж төмрийн хүдрийг хайлуулан онь гарган түүгээрээ гадагш гарч нүүдэллэн одсон гэх домогтой. Тэр Монгол угсаатан аймгууд дунд буриадуудын өвөг дээдэс байжээ. Тэдний уугуул нутаг Заян Наваа гэж уултай, Бада Ёго гэдэг голтой үзэсгэлэнт сайхан нутаг байсан гэнэ. Тиймээс Эргүнэ Хунд очсон буриадууд тэр сайхан нутгаа санагалзан дуулсан нь “Заян Наваа” хэмээх дуу аж.
1200 гаруй жилийн өмнө зохиогдсон энэ дууны эртний зургаан шад нь
“Заян заян заяалай
Заян Наваа миний гүү
Наян наян наваалай
Наян Наваа миний гүү
Байдан байдан байдалаа
Бада Ёго миний гүү”

гэсэн үгтэй. Он жилийн уртад эдгээр шадууд дээр олон мөр бадаг нэмж, янз бүрийн хувилбараар дуулах болжээ.
Дээрх зургаан шадын утгыг ч эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарласан байдаг. Юутай ч Згаян Наваа, Бада Ёго нутгаа санагалзсан сэтгэлийн уярал, гуниг шингэсэн дуу гэдэг нь илт. Тиймээс “Заян Наваа” дууг тэнгэр сансрын дуудлага, маань мэгзэм шиг хүчтэй, ер бусын үг аялгуутай, гүн ухааны агуулгатай дуу гэдэг. Эргүнэ Хунд дүрвэж очсон буриадууд эмээлийнхээ бүүргийг нутаг руугаа харуулж тавьж, буцаж харихыг бэлгэддэг байсан гэнэм. Ийн эртний буриад зоны сэтгэл зүрхийг нь соронздон татсан Заян Наваа, Бада Ёго хэмээх тэр гайхамшигт сайхан нутаг хаана байв гэдгийг олон эрдэмтэн мөшгөжээ. ӨМӨЗО-ы Хөх хотын их сургуулийн багш Б.Даваадагва гэгч эрдэмтэн “Заян Наваа” дууны түүхийг мөшгөн судлаад Заян Наваа гэдэг нутаг Хөх хотоос буруун зүгт, Амдогоос 7-8 өдөрчийн зайтай буюу 400-600 километр газарт байдаг гэжээ. Мөн зарим эрдэмтэд Тигр, Евфрат хоёр мөрний хооронд Заян Наваа гэдэг газар буйг тогтоосон нь нэн сонирхолтой. Монгол угсаатан буриад зоны уугуул нутаг яагаад алс хол Месопотамид байгаа билээ гэж сонирхох хүн олон гарна.
Үүнийг Чингис хааны бага Азид хийсэн аян дайнтай холбон үзэх үндэстэй. Чингисийн цэрэгт багтаж явсан буриадууд харь холын газарт очоод уугуул нутгаа санахдаа “Заян Наваа”-гаа дуулж явсан байж таарна. Түүгээр зогсохгүй очсон газар усандаа Заян Наваа гэдэг нэр өгсөн байхыг үгүйсгэхгүй гэж үзэх хүмүүс бий.
Ийм л арвин баялаг, гайхам сонин домог түүхтэй Заян Наваа дуунд зориулсан гэрэлт хөшөөг Баяндун сумын нутаг Адуун чулуун гэдэг газарт босгожээ. Уг хөшөөг Баяндун сумын уугуул “Удмын тэнгэр” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Д.Цэрэнханд санаачлан өөрийн хөрөнгөөр бүтээлгэжээ.