Дорнодын харваачид улсын наадмын 39 түрүүг авчээ

Баян-Уул сумын уугуул,
сурын спортын мастер
П.Гарамдорж

Ардын засаг ялсан анхны жилээс эхлэн эрийн гурван наадам нь ард олныг баясган цэнгүүлэх төрийн наадам болон хөгжиж Монгол орныг дэлхийд таниулах нэгэн бахархал болсоор байна. Ардын засагялсан анхны жил цэргийн наадам зохиосон бөгөөд 1922 онд анхдугаар наадам нэртэй зохион байгуулагдсанаас хойш 90 дэх жилтэйгээ золгож байна. Тухайн үеийн хувьсгалын удирдагчид, алдарт партизанууд улсын баяр наадмын сур харваанд идэвхтэй оролцдог байсны нэг түүхэн баримт бол 1921-1922 онуудын наадмын харваанд бүх цэргийн жанжин, цэргийн яамны тэргүүн сайд Д.Сүхбаатар түрүүлэн Өсөх идэр мэргэн цол хүртсэн явдал юм. Мөн Ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсан, Улсын бага хурлын дарга Г.Бумцэнд нар насан туршдаа улсын баяр наадмын харваанд тогтмол оролцдог мэргэн цолтой харваачид байсан төдийгүй хичээнгүй сайд Б.Цэрэндорж, маршал Г.Дэмид нар ч наадамд харвадаг байсан тухай түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. "Бөгтөр" хэмээх Дамдинсүрэн, П.Дэмчиг, Б.Дамдин, М.Цэдэв, Ханд нарын олон партизан нэрд гарсан мэргэчүүл байв. Одоогоор улсын баяр наадмын сур харвааны 1923-1933, 1939 онуудын харвааны дүнгийн баримт мэдээ материал бүрэн тодорхой биш байгаа юм.

1921-1922, 1934 оноос хойш /1923-1933,1939 оныг оролцуулахгүйгээр/ болсон 78 удаагийн баяр наадмын сур харваанд ардын хувьсгалын удирдагч Д.Сүхбаатар, Улсын бага хурлын дарга Г.Бумцэнд, партизан Г.Дэмчиг, Б.Дамдин, М.Цэдэв, Тээврийн яамны анхны сайд, шатрын ууган мастерын нэг Д.Намсрай, Монголын анхны фото зурагчны нэг Ц.Дагдандорж, Сүхбаатар жанжны хүү С.Галсан, Гэгээрүүлэх яамны С.Зундуй, МХЗЭ-ийн Төв Хорооны А.Амгаабазар, Аж үйлдвэрийн комбинатын "монхор" Лувсанцэрэн, дөрөвдүгээр хорооны Баянжаргал, Өмнөговийн Дорж мээрэн, Б.Баярхүү, Ж.Баттөмөр, Хэнтийн Содномдаржаа, Санжаа, Тожил, Төв аймгийн Мишигдоной, Ш.Ишчогдов, М.Дашцэрэн, Улаанбаатар хотын Гомбожав /солгой/, Чойндон, Сэлэнгийн Дэлгэржав, Р.Чойжсүрэн, Д.Баттулга, Хөвсгөлийн Ламжав, Д.Жүгдэрхүү, Ш.Гансүх, Дундговийн Ш.Жамбасамбуу, Баян-Өлгийн Ц.Лонжид, М.Батгэрэл, Ц.Баасанхүү, А.Хонгор, Х.Болдбаатар, Б.Баярсайхан, Завханы Ш.Даваахүү, З.Сүлдболд, Л.Отгонбаяр, Дорнодын А.Цэвээн, Д.Базаргүр, Ж.Гүнбадрал, Ц.Гэнин, Ж.Ганболд, Л.Рэнчиндорж, Ц.Хүдэрчулуун, Д.Дагвасүрэн, Д.Нямсүрэн, Х.Мөнхжаргал, А.Санжмятав нарын 50 харваач наадмын түрүү магнай болон улсын мэргэн цол хүртжээ. Наадмын түрүү магнай болсон харваачдаас Сүхбаатар аймгийн Д.Сүхбаатар /1921,1922 он/, Төвийн Мишигдоной /1945,1948 он/, Ш.Ишчогдов /1956,1960 он/, Сэлэнгийн Дэлгэржав /1967,1969 он/, Р.Чойжсүрэн /1972,1980он/, Дорнодын Ж.Гүнбадрал /1975,1985 он/, Баян-Өлгийн Ц.Баасанхүү /2000,2004 он/ нар хоёр удаа , Баян-Өлгийн Ц.Лонжид /1965,1968,1971 он/ Дорнодын Ц.Гэнин /1978,1979,1982 он/, Ц.Хүдэрчулуун /1987,1994,2002 он/ нар гурван удаа, Сэлэнгийн О.Адилбиш /1952,1955,1961,1963 он/, Төвийн М.Дашцэрэн /1962,1964,1966,1970 он/, Дорнодын А.Цэвээн /1973,1977,1984,1988 он/, Завханы Ш.Даваахүү /1990,1993,1995,1999 он/ нар дөрвөн удаа түрүүлжээ.
Эртнээс уламжлалтай сур харваа нь олон зууны турш зөвхөн эрчүүдийн баяр, чадал цэц мэргэний наадам болсоор ирсэн түүхтэй. Харин 1950-иад оны сүүлчээр сурын харваа спортын зэрэг цолны ангилалд орсноор эмэгтэйчүүд, уянгалаг сайхан уухайн түрлэг, өнгө хосолсон дээл малгайгаараа сурын талбайн өнгө төрх болон хурц хараа, ухаалаг намба төрх, онч мэргэн харваагаараа улсын баяр наадамд алдар нэрээ дуурсгаж эхэлжээ. 1958 оноос хойш /1963,1966 онуудын үндсэн баримт одоогоор тодорхойгүй байгаа/ болсон улсын баяр наадмын 51 удаагийн харваанд Улаанбаатар хотын Оюунханд, Цэрэнбадам, Норжмоо, Ханджамц, Хөвсгөлийн Ц.Цэрэндулам, Ш.Лхагвасүрэн, Сэлэнгийн Ч.Мөнхцэцэг, С.Энхтунгалаг, Говь-Алтайн Ж.Магнай, С.Гажид, Дорноговийн Л.Цэнгэл, Ховдын Д.Түвшин, Төвийн Д.Одням, Б.Батжаргал, Ж.Сэмбээ, Г.Батзаяа, Архангайн Д.Оюунханд, Завханы Д.Эрдэнэтуяа, Өмнөговийн С.Баярмаа, Увсын Д.Норжмоо, Дорнодын Хоролгарав, С.Долгормаа, Г.Дуламханд, Д.Бор-Охин, Ж.Гүнтогтох, Т.Төмөрсүх, С.Насангэрэл, Х.Даваажаргал, Д.Цэцэг, Б.Бутваан нарын 30 харваач эмэгтэйчүүд манлайлан мэргэн цолоор энгэрээ мялаажээ. Эдгээр эмэгтэй харваачдаас Дорнодын С.Долгормаа /1975,1985 он/, Дорноговийн Л.Цэнгэл /1988,1992 он/, Ховдын Д.Түвшин /1987,1995 он/, Завханы Д.Эрдэнэтуяа /2008, 2010 он/ нар хоёр удаа, Хөвсгөлийн Ц.Цэрэндулам /1968,1971,1976 он/, Дорнодын Д.Бор-Охин /1975,1979,1987 он/ нар гурван удаа, Говь-Алтайн Ж.Магнай /1965,1970,1973,1976,1984 он/, Дорнодын Х.Даваажаргал /1996, 2001, 2002, 2004,2005 он/ нар таван удаа, Сэлэнгийн Ч.Мөнхцэцэг /1982,1985,1993,1994,1997,1999 он/ зургаан удаа улсын баяр наадамдаа түрүүлсэн байдаг.
Улсын баяр наадмын түрүү магнай харваачдаас Ч.Мөнхцэцэг, А.Цэвээн, Ш.Даваахүү нар Монгол Улсын гавьяат тамирчин гэдэг хүндтэй алдар цол хүртэж, төр засгаас хөдөлмөр зүтгэлээ үнэлүүлсэн байна. Баяр наадмын түрүү магнай харваачдын үзүүлсэн амжилтыг судлан үзвэл сонирхолтой баримтууд цөөнгүй байдаг билээ. Тухайлбал, жанжин Д.Сүхбаатар хүү С.Галсантайгаа гурав, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, улсын мэргэн А.Цэвээн хүү Ц.Хүдэрчулуунтайгаа долоо, улсын мэргэн Р.Чойжсүрэн Монгол Улсын гавьяат тамирчин, охин Ч.Мөнхцэцэгтэйгээ найм, улсын мэргэн С.Долгормаа охин Эрдэнэтуяатайгаа дөрвөн удаа улсын наадамд түрүүлж, ээж охин хоёр хоёулаа хошой мэргэн цол хүртсэн байхад улсын мэргэн Д.Дагвасүрэн ах Мөнхжаргал, эхнэр Насангэрэлтэйгээ, улсын мэргэн С.Гажид хүү Баттулгатайгаа, төрсөн ax дүү Г.Бумцэнд, Б.Дамдин, Ж.Гүнбадрал, Ж.Гүнтогтох, Ш.Лхагвасүрэн, Ж.Гансүх нар наадмын түрүү магнай болсон байх жишээтэй. Мөн улсын баяр наадмын 90-ээд жилийн түүхэнд Дорнод аймгийн эрэгтэй харваачид 21, Сэлэнгэ 15, Төв, Баян-Өлгий тус бүр 9, Завхан 6, Өмнөговь 5, Хэнтий, Хөвсгөл, Сүхбаатар 3, Улаанбаатар, Дундговь 2, Увс нэг удаа наадмын түрүү авсан байхад эмэгтэй харваачдаас Дорнод 17, Сэлэнгэ 7, Говь-Аптай 6, Улаанбаатар, Хөвсгөл, Төв тус бүр 4, Завхан, Ховд, Дорноговь 2, Архангай, Өмнөговь, Увс нэг удаа манлайлсан түүхэн баримт байна.